---

Saak nr. 350/83
E du P

IN DIE H00GGEREGSH0F VAN SUID-AFRIKA (APPèLAFDELING) In die saak tussen:

STEPHANUS PETRUS SWANEPOEL Appellant

en

DIE STAAT . . Respondent
Coram: RABIE, HR, JOUBERT, CILLIé, VILJOEN et HEFER, ARR.
Verhoordatum: Leweringsdatum:

12 November 1984. 29 November 1984.

U I T S P R A A K RABIE, HR:

Die/

Die appellant het in die Witwatersrandse Plaaslike Afdeling op 'n aanklag van moord tereggestaan. Die Staat het beweer dat hy op 4 Maart 1983 in die distrik Johannesburg ene Jacobus Nicholaas Duvenhage wederregtelik en opsetlik doodgeskiet het. Die appellant is aan strafbare manslag skuldig bevind en tot 3 jaar gevangenisstraf, wat op sekere voor-waardes vir 5 jaar opgeskort is, veroordeel. Hy appelleer nou, met die toestemming van die verhoor-regter (Le Roux, R), teen sy skuldigbevinding.

Die appellant is 'n, lid van die Suid-
Afrikaanse Polisie. Ten tyde van die gebeure wat

tot die aanklag teen hom aanleiding gegee het, was

hy 'n speurder-adjudant-offisier en lid van die

Afdeling/..

2(a)

Afdeling Voertuigdiefstal. Teen die einde van Februarie 1983 is daar 'n aantal motordiefstalle in Johannesburg gepleeg en die polisie het vermoed dat ene Hermanus Nieuwoudt daarby betrokke was. Daar is 'n lasbrief vir sy arrestasie uitgereik. Die polisie het hom as 'n gevaarlike misdadiger beskou wat nie sou aarsel om te skiet as hy vasgekeer word nie. Die appellant het hom 'n klompie jare tevore ook persoonlik geken toe Nieuwoudt by die Johannesburgse Verkeersafdeling gewerk het. Hy het hom daarna weer af en toe gesien. Op 28 Februarie 1983 is in 'n radio-nuusuitsending gesê dat die polisie op soek was na Nieuwoudt, en op dieselfde dag het daar ook 'n foto van hom op die televisieskerm

verskyn/.......

3 verskyn. Op 3 Maart 1983 is aan die polisie berig dat iemand gesien het dat Nieuwoudt 'n Cortina-motorkar, met registrasienommer FHZ 911 T, bestuur. Daar is dadelik besluit om die voertuig te probeer opspoor en die polisiemanne wat aan die soektog sou deelneem,is ge-waarsku om versigtig te wees daar Nieuwoudt nie sou huiwcr om geweld te gebruik nie. 'n Soekkog na die Cortina is dieselfde dag op tou gesit. Dit het niks opgelewer nie, maar dit is die volgende dag om ongeveer 3 nm. hervat toe daar 'n berig ontvang is dat die Cortina in die omgewing van D.F. Malanrylaan opgemerk is. Verskeie polisievoertuie, een waarvan deur die appellant bestuur is,'het aan die soektog deel-

geneem/
4 geneem. Daar was twee ander polisiemanne saam met die appellant in die voertuig. Die een was speurder-adjudant-offisier M. Appelgryn, en die ander een was 'n konstabel De Waal. Al drie van hulle was in burgerdrag en daar was niks aan hulle voertuig wat getoon het dat dit 'n polisievocrkuig was nie.
Die appellant het op D.F. Malanrylaan suidwaarts in die rigting van die middestad gery. Hierdie rylaan is 'n breë dubbelweg met 'n eiland in die middel en drie verkeersbane aan elke kant daarvan. Terwyl hy so voortry, het die appellant 'n wit Cortina, met registrasienommer FHZ 911 T, voor hom sien ry -ook in die rigting van Johannesburg. Hy het dadelik

per/
5 per radio aan luitenant Vollgraaf, wat in beheer van die soektog was maar wat in 'n ander rigting aan die soek was, gerapporteer dat hy die Cortina gevind het. Hy het Vollgraaf ook meegedeel waar hy (die appellant) hom op daardie tydstip bevind het. Vollgraaf se ant-woord was dat die appellant die Cortina moet volg en "die man" moet arresteer.
Op hierdie punt, voordat op die verloop van die agtervolging van die Cortina gelet word, moet eers gesê word dat die bestuurder van die voertuig 'n mnr Duvenage (die oorledene) was, en nie Nieuwoudt, soos die appellant gedink het nie. Die nommer op die nommerplate van die Cortina was 'n egte registrasie-nommer, terwyl die nommer op die nommcrplate van die

Cortina/

6
Cortina waarmee Nieuwoudt rondgeryhhet, vals was. Die twee Cortina's het eners gelyk, en dit blyk dat die oorledene en Nieuwoudt ook heelwat op mekaar gelyk het. Albei het 'n snor en swart krulhare gehad.
Ek keer nou terug na appellant se ge-tuienis oor die agtervolging van die Cortina. Die Cortina het op die hoek van D.F. Malanrylaan en Milnerstraat stilgehou omdat die robotlig rooi was. Die appellant het sowat 10 tree agter die Cortina stilgehou. Daar was geen voertuig tussen hom en die Cortina nie, en albei voertuie was in die regterkantse baan, d.w.s. langs die eiland. Appelgryn en De Waal, elk met 'n pistool in die hand, het uit hulle voer-tuig uitgespring en na die Cortina toe gehardloop,

maar/...
7 maar voordat hulle dit kon bereik, het die robotlig na groen oorgeslaan en die Cortina weggetrek. Hulle het toe weer na hulle voertuig toe gehardloop en die appellant het die Cortina gevolg. Voordat hulle die volgende dwarsstraat - Mendelsohnstraat - bereik het, het die appellant effens vinniger gery en na links beweeg totdat hy langs die Cortina, wat toe regs van hom was, gery het. Sy doel was, het hy getuig, om te "sien wie bestuur daardie voertuig". Hy het na die bestuurder, wat die enigste persoon in die voertuig was, gekyk, en hy het geglo dat dit Nieuwoudt was. Hy het getuig dat hy sy regterhand by die ruit regs van die stuurwiel uitgesteek het en dit op en af beweeg het om aan die bestuurder te toon dat hy moet stilhou.

Hy/..
8
Hy het ook, het hy gesê, "stop!" en "polisie!" geskreeu. (Twee persone wat agter die polisievoertuig gery het, het getuig dat hulle geen handgebare gesien het nie en ook geen geskreeu gehoor het nie. Appelgryn het getuig dat die appellant handgebare gemaak het, maar in kruisondervraging het dit geblyk dat hy geen sodanige gebare gesien het nie.) Die appellant het nie sy toeter gedruk nie. Die bestuurder van die Cortina, het hy gesê, het oor sy linkerskouer gekyk en hulle het toe na mekaar gekyk. Hy het vas geglo dit is Nieuwoudt. Die bestuurder het egter geen teken getoon dat hy hom herken nie en het ook nie op sy handbewegings en geskreeu gereageer nie: Hy het maar net aangehou ry soos hy gery het, nie stadiger nie en ook nie

vinniger/.

9

vinniger nie. (Hulle het waarskynlik teen 'n snelheid
van 60 km per uur, of miskien 'n klein bietjie meer, gery.)
Vanweë hierdie afwesigheid van reaksie van die kant
van die bestuurder van die Cortina, het die appellant
getuig, was di t vir hom "duidelik" dat "hierdie man nou
'n poging aanwend om my te vermy want hy ken my dan ook."
Hy het toe sy pistool geneem en dit "in die rigting
van die wit kar" afgevuur. Hy het getuig dat hy nie
geweet het of hy die Cortina raakgeskiet het nie.
(Dit het later geblyk dat die koeël die "pilaar"
tussen die voorste en agterste ruit van die voertuig
getref het.) Die Cortina het aangery en hy het toe
'n tweede skoot "in die rigting van die voertuig"
gevuur. Die koeël het deur die voorste ruit, wat

gebreek/....

10

gebreek het, gegaan.Dit het die oorledene op sy

linkersy,op 'n plek tussen die agste en negende rib,

getref en sy liggaam binnegedring.Die oorledene

het dadelik sy rem getrap en stilgehou.Hy was nog

in staat om na die eiland toe te loop, maar het daar

inmekaargesak.Hy is later die middag in die hospitaal

dood.

Toe die appellant gevra is waarom hy die

eerste skoot nie in die lug geskiet het nie, was sy

antwoord dat hulle in 'n bewoonde gebied was en dat

iemand dalk noodlottig beseer kon word.In antwoord

op 'n verdere vraag het hy gesê dat hy nie na 'n band

van die Cortina wou skiet nie omdat die koeël kon

"wegskram" en iemand dood.Hy is ook gevra waarom

hy / ........

11

hy nie met sy voertuig teen die Cortina kon vasgery
het nie en hierop was sy antwoord dat die Cortina dalk
kon omgeslaan of oor die eiland geswaai het en teen
aankomende verkeer gebots het.Toe hy gevra is waarom
hy die tweede skoot geskiet het, het hy geantwoord:

"Omrede Nieuwoudt genoeg tyd gehad het
om stil te hou kon ek nie 'n ander manier
sien om hom te laat besef hy moet nou
stilhou nie want hy ken my dan as 'n polisie
man. "

En ook:

"Dit is die enigste manier wat ek nou
insien om vir Nieuwoudt tot stilstand
te bring."

In kruisondervraging het hy in hierdie verband ook

gesê :

"Ek/....

12

"Ek het ook gevoel die man is desperaat,
hy wil nou wegkom, hy sal nou enige ding
doen."

Die appellant het verder gesê dat hy nie sy toeter
gedruk het nie omdat hy geglo het dat Nieuwoudt hom
gesien en as polisieman herken het.

In antwoord op 'n vraag van die verhoor-

regter met betrekking tot die afvuur van die tweede

skoot, het die appellant gesê:

"Weer eens het ek in die rigting van die

voertuig geskiet, ek het nie spesifiek

gekorrel nie maar ek het my skote laag
probeer hou."

In verband met die tydsverloop tussen

die eerste en die tweede skoot het die appellant ge-

antwoord/

13

antwoord dat hy nie kon sê hoe lank dit was nie, maar

dat hy sou "raai" dat dit twee, of miskien drie, sekondes

kon gewees het. (Volgens wat die appellant 'n tydjie

ná die voorval aan die polisie gesê het, het hy tussen

die eerste en tweede skoot ongeveer 60 meter gery.)

In hierdie tyd, het hy gesê, het hy nie weer tekens met

sy hand gegee of geskreeu nie.

Die appellant het 'n tydjie ná die voor-

val toegestem om aan die polisie te demonstreer in

welke posisie die twee voertuie was toe hy die tweede

skoot geskiet het en hoe hy geskiet het. Vir die

doel van die demonstrasie is twee Cortina-voertuie

gebruik. Die appellant het die voertuie in die

posisie/.....

14

posisie geplaas waarin sy en die oorledene se voertuig

op die betrokke dag was toe hy die tweede skoot

geskiet het. Hy het toe agter die stuurwiel van die

een voertuig gaan sit en iemand anders is agter die

stuurwiel van die ander voertuig geplaas. Daar is

foto's van die demonstrasie geneem (bew. "H(l)"

en "H(2)" by die verhoor). Die demonstrasie het getoon

dat toe die appellant die tweede skoot afgevuur het,

die deur aan sy regterkant ongeveer 1,1 meter van die

linker voordeur van die Cortina was. Dit het verder

getoon (soos uit bew. "H(2)" blyk) dat die appellant

sy regter arm tot by sy elmboog by die ruit aan sy

regterkant uitgesteek het. Om die rigting wat die

koeël gevolg het, te bepaal, het die polisie 'n toutjie

gespan/...

15

gespan tussen die pistool, soos deur die appellant vas-
gehou, en die plek waar die koeël die oorledene sou
getref het terwyl hy agter die stuurwiel van die Cortina
gesit het, en dit het getoon dat die koeël deur die
ruit sou gegaan het sonder om die bakwerk te tref.
In kruisverhoor is aan die appellant in verband met
die foto (bew. "H(2)") gevra:

"Maar die effek van die foto, kyk na die
foto en vertel vir sy Edele wat u sien
daar?"

Sy antwoord was:

"Op die foto sien ek dat my pistool wys
in die rigting van die bestuurder."

Daar is toe aan die appellant gesê: "Dit is op hom
gemik?" Sy antwoord was: "Op die foto ja."

Mnr/......

16

Mnr Grobbelaar, wat die appellant in die

verhoorhof en ook in hierdie hof verteenwoordig het,

het by die aanvang van die verhoor aan die verhoorregter

gesê dat die appellant hom op die bepalings van art.

49(2) van die Strafproseswet, No. 51 van 1977 beroep,

en hy het aan die einde van die verhoor ook betoog

dat daardie bepalings die appellant beskerm, Hy

het dieselfde betoog in hierdie hof gelewer. Verder

het hy in die hof a quo en ook in hierdie hof aangevoer

dat die las op die Staat rus om bo redelike twyfel

te bewys dat die appellant nie deur die bepalings

van die gemelde ant. 49 beskerm word nie, en dat die

beslissing van hierdie hof in Rex v. Britz, 1949(3)

S.A. 293, waar beslis is dat 'n persoon wat hom beroep op

art . /.....

17

art. 44 van die Wet op de Kriminele Procedure en
Bewijslevering, No. 31 van 1917, 'n voorganger van art.

49 van die huidige Strafproseswet van 1977, die las

dra om te bewys dat die bepalings van die artikel op horn van
toepassing is, verkeerd is. Die verhoorhof het laasge-

noemde betoog verwerp en bevind dat hy aan die be-

slissing in Rex v. Britz gebonde is.

Art. 49 van die huidige Strafproseswet
(hierna kortweg die 1977-Wet genoem) lui soos volg:

"49. (l) Indien iemand wat volgens hierdie Wet
gemagtig is om 'n ander in hegtenis te
neem of om met sy inhegtenisneming
behulpsaam te wees, poog om so 'n per-
soon in hegtenis te neem en so 'n
persoon -

(a) hom teen die poging verset en nie
sonder die aanwending van geweld

in hegtenis geneem kan word nie; of

(b) vlug wanneer dit duidelik is dat 'n
poging gedoen word om hom in hegtenis

te/

18

te neem, of hom teen die poging

verset en vlug,

kan die aldus gemagtigde persoon, ten einde
die inhegtenisneming uit te voer, die ge-
weld aanwend wat in die omstandighede
redelikerwys nodig is om die verset te
bowe te kom of om die betrokke persoon te
verhinder om te vlug.
(2) Waar die betrokke persoon in hegtenis

geneem staan te word weens 'n in Bylae 1 bedoelde misdryf of in hegtenis geneem
staan te word op grond daarvan dat hy
redelikerwys verdink word so 'n misdryf te
gepleeg het, en die persoon wat ingevolge
hierdie Wet gemagtig is om hom in hegtenis
te neem of om met sy inhegtenisneming be-
hulpsaam te wees, hom nie op 'n ander wyse
in hegtenis kan neem of kan verhinder om
te vlug as deur hom te dood nie, word die
doding geag straffelose doodslag te wees."

Art. 44 van die bogemelde Wet op de

Kriminele Procedure en Bewijslevering (hierna die 1917-
Wet genoem), wat in Rex v. Britz ter sprake was,
lui soos volg:

"(1) /....

19

"44. (1) Wanneer een vredesbeambte of private
persoon, welke krachtens deze Wet bevoegd
en gehouden is te arresteren of bijstand
te verlenen voor de arrestatie van iemand
die een overtreding gepleegd heeft of die
op redelike gronden verdacht wordt een van
de in de Eerste Bijlage tot deze Wet vermelde
overtredingen gepleegd te hebben, tracht
zodanige persoon te arresteren en de per-
soon wiens arrestatie zo beproefd wordt,
vlucht of tegenstand biedt en niet kan worden
gevangengenomen en belet te ontvluchten dan
doordat zodanige beambte of private persoon
de zo vluchtende of weerstand biedende per-
soon doodt, dan wordt zodanige doodslag in
rechten als verschoonbare doodslag beschouwd.

(2) Het bepaalde in dit artikel geeft niet het recht de dood te veroorzaken van
iemand die niet beschuldigd of verdacht
wordt een van de in de Eerste Bijlage tot
deze Wet vermelde overtredingen gepleegd
te hebben, zullende de misdaad van diefstal
voor de doeleinden van dit artikel beperkt
worden tot diefstal in een woonhuis des
nachts en veediefstal of diefstal van
produkten, zoals omschreven in een wet ter
voorkoming van diefstallen van vee en produkten."

Subartikel/....

20

Subart. (2) van hierdie artikel is deur art. 4 van die
Wysigingswet op Kriminele Prosedure en Bewyslewering,
No. 29 van 1955 gewysig deurdat al die woorde na die
woord "hebben" geskrap is.
Art. 49 van die 1977-Wet se onmiddellike
voorganger was art. 37 van die Strafproseswet, No.
56 van 1955 (hierna die 1955-Wet genoem.) Dit lui soos
volg:

"37 (1) Wanneer iemand wat ingevolge
hierdie Wet gemagtig is om 'n persoon wat
'n in die Eerste Bylae bedoelde misdryf ge-
pleeg het/of op redelike gronde van die pleeg
daarvan verdink word,in hegtenis te neem
of by sy inhegtenisneming hulp te verleen,
'n poging aanwend om so 'n persoon in hegtenis
te neem en daardie persoon vlug of bied
weerstand en kan nie op 'n ander wyse in
hegtenis geneem en verhinder word om te

ontsnap/....

21

ontsnap nie as deur die persoon wat aldus
vlug of weerstand bied, te dood, word
sodanige doodslag regtens geag straffelose
manslag te wees.

(2) Geen bepaling van hierdie artikel
verleen magtiging vir die doodslag van
iemand wat nie van die pleeg van 'n in die
Eerste Bylae bedoelde misdryf beskuldig of
verdink word nie."

Toe die beslissing in Britz se saak gegee
is, het art. 44 van die 1917-Wet gegeld. Schreiner,
AR, het die volgende in verband met die kwessie van
die bewyslas gesê (op bls. 303-304):

"Now sec. 44 does not in express language

cast the onus upon the accused. Nor do

I think that the use of the term justifiable

homicide', with its suggestion of justification

or excuse, furnishes any material ground

for holding that the onus rests upon him;

for/.....

22

for self-defence is also described as
justifiable homicide. But it should be
observed in the first place that the section
is obviously designed to provide protection
for a person, who has killed another, only
in certain specified circumstances. The
form of the section itself suggests that
the protection is only available when the
circumstances are all shown to be present,
and that it is not available where their
presence has only not been negatived. It
should be noticed in the next place that,
although a private person may only arrest
without warrant under sec. 31 if his suspicion
is reasonable, once he is entitled to
arrest he is not deprived of the protection
afforded by sec. 44 because he has acted
unreasonably. If the circumstances
specified in the section are present the
conditions for protection are completely
fulfilled and, however unreasonable the
arrestor may have been, the killing is

deemed to be justifiable. No doubt the
specified circumstances are designed to exclude and

do exclude from protection certain forms
of unreasonableness, but consideration of
the possibi1ities, in relation more

particularly to some of the offences

mentioned/

23

mentioned in the First Schedule, makes it
clear that the sectian may, on any view
of the onus, protect persons who certainly
ought not to be protected. Take, for
instance, the case of a stranger who cashes
a cheque for £1 in a shop and then runs
away. The shop-keeper may reasonably
suspect that he has been the victim of a
fraud, and, if he tries to arrest the
stranger but the latter continues to run
away and cannot be prevented from escaping
except by kil1ing him, the shop-keeper is ,
apparently , in terms protected if he uses
a firearm and kills the stranger. But
no-one, I apprehend, would entertain
any doubt that the shop-keeper had behaved
most unreasonably; the majority of right-
thinking people would be disposed to characterise
his conduct by much less restraíned language.
Other illustrations of the danger inherent
in sec. 44, especially when it is associated
with the very wide powers accorded to private
persons in our law, can easily be conceived.
The list of crimes in the First Schedule
is not a short one and it includes some
which, like culpable homicide, vary greatly
in seriousness and reprehensibility. Now
the dangers to whích I have referred would

be/

24

be very materially increased if the onus
lay upon the Crown to exclude the reasonable
possibility that the specified circumstances
were present. Bearing in mind the grave
risk that firearms may, if the protection
is too easily obtainable, be lightly used
upon occasion bo prevent the escape of some-
one suspected, reasonably but perhaps wrongly,
of some possibly not very serious crime, and
bearing in mind also "the emphasis which our
law and customs have in general laid upon
the sanctity of human life, I am satisfied
that the Legislature must have intended
that a person who has killed another and
seeks to use the very special protection
afforded by sec. 44 should have to prove,
by a balance of probabilities, the circumstances
specified in the section, as pre-requisites
to immunity."

Die geleerde regter het vroeër :in sy uitspraak ook daarop ge-
wys dat Beyers, AR, in sy uitspraak in Rex v. Hartzer, 1933
AD 306 bevind het dat die persoon wat hom op art. 44(1) be-
roep, moet bewys dat daar aan die vereistes van die artikel
voldoen is. (Die ander regters het hulle nie oor die

vraag
25
uitgespreek nie.) Beyers, AR, het gesê (bl. 317):

"Art. 44(1) stel egter, o.a., hierdie groot
vereiste daar, nl., dat dit duidelik en
afdoende bewys moet word, en wel deur die

'vredesbeambte of private persoon', dat
die vlugtende of teenstandbiedende persoon

'niet kan worden gevangen genomen en belet
te ontvluchten dan doordat zodanige be-
ambte of private persoon de zo vluchtende
of weerstandbiedende persoon doodt.' "

Toe die 1917-Wet deur die 1955-Wet herroep
en vervang is, is die bepalings wat in art . 44 van die
1917-Wet verskyn het met enkele wysigings in art. 37
van die 1955-Wet opgeneem. Soos sal blyk uit die be-
palings van hierdie twee artikels, albei hierbo aange-
haal , is art. 37 van die 1955-Wet wesenlik 'n herhaling
van art. 44 van die 1917-Wet, Daar is enkele verskille
in die bewoording van die twee artikels, maar dit is
van 'n geringe aard, en daar is niks in art. 37 wat
enigsins daarop dui dat die wetgewer daarin 'n ander

26

reëling met betrekking tot die bewyslas beoog het as

wat in art. 44 van die 1917-Wet, soos in Britz se

saak vertolk, gegeld het nie. Die howe het dan ook

voortgegaan om die beslissing in die Britz-saak

te volg. In Mazeka v. Minister of Justice, 1956(1)

S.A. 312 (A) het Van Den Heever, AR, melding gemaak

van "the onus which rests on a person who invokes the

protection of sec. 44(1) of Act 31 of 1917 or sec.

37 of Act 56 of 1955" en toe na die Britz-saak verwys

In R. v. Labuschagne, 1960(1) S.A. 632 (A), waar 'n

polisieman hom op art. 37 van die 1955-Wet beroep het,

het hierdie hof (per Schreiner, AR) na Britz se saak

verwys en gesê (op bl. 635 E-F):

"The/.....

27

"The appellant had to prove by a balance
of probabilities that all the conditions

of justification were present."

In Matlou v Makhubedu, 1978(1) S.A. 946

(A) is vir die eerste maal, sover ek weet, in 'n

hofbeslissing die vraag geopper of die beslissing in

Britz se saak met betrekking tot die bewyslas nog .
nagevolg behoort te word. In hierdie saak het Rumpff,
HR, met verwysing na die passasie in Britz se saak
wat ek hierbo aangehaal het, gesê (op bl. 956 A-B):

"Die standpunt dat daar in 'n geval soos
hierdie in 'n strafsaak 'n bewyslas op die
beskuldigde rus, kan moontlik vandag nie
meer aanvaar word nie, nieteenstaande art.
37 'n verregaande beskerming aan 'n be-
skuldigde verleen. Daar kan miskien gesê
word dat, vir sover dit bewyslas betref,

daar/

28

daar geen verskil behoort te wees nie tussen
'n beroep op noodweer en 'n beroep op art. 37."

Jansen, AR, het in sy minderheidsuitspraak gesê (op
bl . 962 D-E) :

"In die algemeen sou as beginsel verwag
kon word dat 'n regverdigingsgrond deur die
persoon wat hom daarop beroep, bewys moet
word. Ek stem met eerbied saam dat in
strafsake, na analogie van die posisie by
noodweer, hierdie beginsel nou moontlik
nie meer deurgevoer kan word nie; maar in
siviele sake sal die beginsel wel in die
algemeen geld."

Ek het oorweging geskenk aan die vrae

wat tentatief deur Rumpff , HR , en Jansen, AR, in, die
twee hierbo aangehaalde passasies geopper is, maar ek
is, met eerbied gesê, nie bereid om te aanvaar dat

dit die wil van die wetgewer is dat art. 37 van die 1955-

Wet/
29

Wet of sy opvolger, art. 49 van die 1977-Wet, vertolk

moet word soos in die aangehaalde passasies gesuggereer

word nie. Hierdie hof het in Britz se saak, ná oor-

weging van art. 44 van die 1917-Wet, beslis dat iemand

wat hom op die beskerming van dié artikel beroep op

'n oorwig van waarskynlikhede moet bewys dat sy optrede

binne die bepalings van die artikel val. Daardie be-

slissing is deur die howe nagevolg en daar kan m.i.

aanvaar word dat toe die wetgewer in 1955 'n artikel

in die 1955-Wet opgeneem het wat, afgesien van enkele

onbelangrike verskille, 'n herhaling was van art. 44

van die 1917-Wet, hy te kenne gegee het dat die ver-

tolking wat in Britz se saak aan art. 44 gegee is in

ooreenstemming met sy wil was. Hierdie hof het ná

die aanname van die 1955-Wet voortgegaan om die

slissing/......

30

beslissing in Britz se saak toe te pas (kyk R.v.

Labuschagne, supra), en tensy daar gesê kan word dat

art. 49 van die 1977-Wet 'n ander bedoeling van die

kant van die wetgewer openbaar as wat sy voorgangers

in die 1917- en 1955-Wet geopenbaar het, meen ek nie

dat daar met reg van die beslissing in Britz se saak

afgewyk kan word nie. Kyk in die algemeen

Ex parte Minister of Justice: In Re Rex v. Bolon,

1941 A.D. 345 op bls. 359-360; S. v. Theron, 1984(2)

S.A. 868(A) op bl. 877 A-H.

Art. 49 van die 1977-Wet sien daar, wat

die indeling van sy inhoud betref, heelwat anders as

art. 44 van die 1917-Wet en art. 37 van die 1955-Wet

uit. Subart. (l) van die artikel het betrekking op

gevalle/.....

31

gevalle waar van geweld gebruik gemaak kan word om 'n

inhegtenisneming uit te voer, en subart. (2) op die

geval waar iemand wat in hegtenis geneem staan te word

omdat hy 'n misdaad wat in bylae 1 by die wet genoem

word, gepleeg het of redelikerwys daarvan verdink

word dat hy dit gepleeg het, straffeloos gedood kan

word indien daar geen ander manier is om hom in hegtenis

te neem of te verhinder om te vlug as om hom te dood

nie. Hierdie veranderde indeling van die stof

het egter geen wesenlike verskil tussen die bepalings

van art. 49(2) - die bepalings waarom dit in die

onderhawige geval gaan - en die gemelde twee artikels

in die vroeëre wette meegebring nie . Soos in die

vroeëre/.....

32

vroeëre artikels die geval was, is doding volgens art

49(2) van die 1977-Wet straffeloos slegs indien daar,

geen ander rnanier is om die betrokke persoon in

hegtenis te neem of te verhinder om te vlug as om hom

te dood nie. Vir straffelose doodslag in hierdie

artikel word dieselfde vereistes gestel as wát daar

in art. 44 van die 1917-Wet vir "verschoonbare dood-

slag" en in art. 37 van die 1955-Wet vir "straffelose

manslag" gestel was, en ek kan in art. 49 van die 1977-

Wet niks vind wat toon dat die wetgewer 'n afwyking

gewil het van die vroeëre artikels met betrekking tot

die kwessie van die bewyslas, soos in Britz se saak

vertolk, nie.

Ek/

33

Ek is daarvan bewus dat daar in sekere

handboeke en tydskrifartikels heelwat kritiek op

die beslissing in Britz se saak uitgespreek is.

Die betoog lui meesal dat wanneer 'n beskuldigde hom op

die beskerming van art. 49(2) beroep, die Staat moet

bewys dat hy hom nie daarop kan beroep nie, en dat

daar op die beskuj.digde niks meer as 'n sg. weerleggings-

las rus nie. In verskeie van die geskrifte waarin

kritiek op die beslissing in die Britz-saak uitgespreek

word, word daar betoog dat , na analogie van die posisie

by noodweer, die las op die Staat moet rus om te be-

wys dat 'n beroep op art . 49(2) nie geldig is nie .

Kyk bv. J.C. de Wet, Strafreg, 3de uitg., bls. 70-71;

P/ ........

34

P Oosthuizen, Die Bewys- en Weerleggingslas in die

Suid-Afrikaanse Reg, bls. 254-257; Schmidt, Bewysreg,

2de uitg., bls 78-80. Dit blyk duidelik uit die

uitspraak van Schreiner, AR, in Britz se saak dat hy

bewus was van die posisie met betrekking tot die

bewyslas by noodweer en dat hy oorweging claaraan ge-

skenk het. Hy het egter Qp grond van sekere hoof'-

saaklik praktiese oorwegings beslis dat aanvaar moet

word dat die wetgewer gewil het dat die bewyslas by 'n

beroep op art. 44 van die 1917-Wet op die beskuldigde rus

en ek is geensins daarvan oortuig dat hy verkeerd was of

dat sy siening van die aangeleentheid vandag nie meer

geldig is nie. Die gevare van misbruik waarop hy

gewys het wat sou kon ontstaan indien die las op die

Staat geplaas sou word om die redelike moontlikheid

dat/ ........

35

dat claar aan die vereistes van art 44 van die 1917-

Wet voldoen is, uit te skakel, is in ons samelewing

van vandag waarskynlik heelwat groter as in die tyd

toe Britz se saak beslis is, en wat in Britz se saak

in hierdie verband gesê is, geld dus ook met betrekking

tot art. 49(2) van die 1977-Wet.

Soos ek hierbo aangedui het, word daar in

kritiek op die beslissing in Britz se saak gesê dat

aangesien die bewyslas by noodweer op die Staat rus,

dit in die geval van art. 49(2) van die 1977-Wet ook

op die Staat behoort te rus. Dit is egter nie juis om

te dink dat presies dieselfde oorwegings in die twee

gevalle geld nie. Die artikel kan in die geval van 'n groot

aantal misdade (soos in Bylae 1 by die Wet genoem),

sommige/........

36

sommige waarvan nie noodwendig altyd ernstig is nie,

aangewend word, en 'n mens sou dus - om die voorbeeld

van Rumpff , HR, in Matlou v. Makhubedu, supra, op bl.

957 C-D, te gebruik - die straffelose doding kon hê van

'n kind wat geen groter sonde begaan het nie as om 'n appel

by 'n vrugtewinkel te steel en toe weg te hardloop

sodat hy nie gevang moet word nie. By 'n beroep op

noodweer word vereis dat die geweld wat gebruik word

nie buite verhouding tot die gevaar wat afgewend moet

word, moet wees nie, maar in die geval van art. 49(2) is daar

nie so 'n vereiste nie. Die beskerming wat die artikel bied,

kan/........

37

kan bestaan selfs wanneer die betrokke misdaad maar.'n

geringe is C.R. Snyman, Strafreg, bl. 112,het dit

reg wanneer hy sê dat art. 49 in bepaalde omstandighede

'n groter bevoegdheid om aan te rand of te dood ver-

leen as die regverdigingsgrond noodweer."

Uit hoofde van die voorgaande is ek. van

mening dat die beslissing wat in Britz se saak met

betrekking tot die bewyslas gegee is ook by art.

49(2) van die 1977-Wet geld.

Wat die kwessie van bewyslas betref,

wil ek kortliks ook op die volgende wys. Dit is

onder ons aandag gebring dat daar in 'n ongerapporteerde

uitspraak/........

38

uitspraak in die Natalse Provinsiale Afdeling (S. v.

Barnard, gelewer op 2 Junie 1983) na aanleiding van

die opmerking van Rumpff, HR, in Matlou v. Makhubedu

wat ek hierbo aangehaal het, beslis is dat 'n beroep

op art. 49(2) benader moet word op die grondslag dat

die bewys.l.as op die Staat rus. Die verhoorregter het

klaarblyklik fouteer. Matlou v. Makhubedu het nie

die beslissing in Dritz se saak omvergewerp nie, en

die verhoorregter moes hom aan die beslissing van die

Appèlhof in Britz se saak gebonde geag het.

Wat die appellant se beroep op art. 49(2)

van die 1977-Wet betref, ontstaan daar die verdere

vraag of hy, gesien die aard van sy getuienis,

hom hoegenaamd op die artikel kan beroep. Art. 49(2)

het betrekking op die geval waar 'n persoon wat ge-

39

magtig is om iemand te arresteer omdat hy 'n misdaad

soos genoem in Bylae 1 by die Wet gepleeg het, of re

delikerwys daarvan verdink word dat hy so 'n misdaad

gepleeg het, daardie persoon dood as daar nie 'n ander

wyse is om hom in hegtenis te neem of te verhinder

dat hy vlug nie. Die artikel het dus, soos dit my

voorkom, volgens die bewoording daarvan, betrekking op

die geval waar die persoon wat die arrestasie wil doen,

bedoel om die ander persoon te dood omdat hy hom nie

op 'n ander manier in hegtenis kan neern of verhinder

om te vlug nie. Die appellant se getuienis was dat

hy na die bakwerk van die Cortina geskiet het en geen-

sins bedoel het om die bestuurder van die voertuig

raak te skiet of te dood nie. In dié omstandighede

kom dit my as twyfelagtig voor of die appellant hom

op/ ........

40

op art. 49(2) kan beroep. Dit is egter nie nodig om

'n finale antwoord oor hierdie vraag te gee nie, want

al sou die appellant hom op die artikel kon beroep, sou

nogtans, in die lig van die feite van die saak, nie

kon slaag nie. Al sou 'n mens aanvaar dat dit Nieuwoudt

was wat die Cortina bestuur het en nie die oorledene

nie,is daar nie grond vir 'n bevinding dat dle appellant

hom op geen ander wyse in hegtenis kon geneem het as

om hom te dood nie, Die appellant self beweer dit

ook nie. Hy het, volgens sy getuienis , gemeen dat

hy die bestuurder van die Cortina sou laat stilhou as

hy in die bakwerk van die voertuig skiet. Maar

verder, ek meen dat daar ander metodes was wat die

appellant kon aangewend het om die Cortina tot stil

stand/ ......

41

stand te bring as om sy vuurwapen te gebruik op die

wyse wat hy gedoen het. Hy het eers direk agter,

en later langs, die Cortina gery, en daar was nie 'n

ander voertuig voor hulle nie. Hy sou, meen ek,

by enige robot vorentoe waar die lig rooi was sonder

gevaar vir homself of' enigiemand anders skuins voor

die Cortina kon ingedraai het en so verhinder het dat

dit verder ry. Hy sou dit ook by 'n stopstraat kon

gedoen het, maar dit lyk nie asof hy so iets oor-

weeg het nie. Hy sou die Cortina ook kon agtervolg

het en intussen hulp ontbied het, want hy was in

radio-verbinding met sy kollegas in die ander

voertuie wat aan die soektog deelgeneem het. Dit is

ook opmerklik dat die appellant nooit sy toeter ge-

druk/ .......

42

gedruk het in 'n poging om die aandag van die bestuurder

van die Cortina te trek nie. Verder raoet bygevoeg

word dat daar nie gesê kan word dat die bestuurder

van die Cortina aan die vlug was nie. Volgens die

appellant se eie getuienis het die oorledene geen

reaksie getoon op enigiets wat hy (die appellant)

gedoen het om hom te laat stilhou nie: hy het net

aangehou ry, nie vinniger nie en ook nie stadiger nie

Hy het klaarblyklik nie gevlug nie. Mnr Grobbelaar

het betoog dat indien die appellant op redelike gronde

geglo het - en daar is betoog dat hy wel aldus geglo

het - dat die oorledene aan die vlug was, hy dan, vir die

doeleindes van die toepassing van art. 49(2), beskou
moet word as iemand wat aan die vlug was. Ek twyfel

of die woord "vlug" in art. 49(2) die inhoud kan hê

wat/...

43

wat die advokaat daaraan wil heg. Die bevoegdheid wat

deur art. 49(1) verleen word orn geweld te gebruik teenoor

iemand wat vlug, is beperk tot iemand wat "vlug wanneer

dit duidelik is dat 'n poging gedoen word om hom ín heg-

tenis te neem, of hom teen die poging verset en vlug"

(kyk para. (b) van die subartikel), en in Macu v. Du Toit

en 'n Ander, 1983(4) S.A. 629 het hierdie hof beslis dat

dit vir die persoon wat staan in hegtenis geneem te word

"duidelik" moet wees dat 'n poging gedoen word om hom in

hegtenis te neem. (Kyk bls. 633 G en 644 C van die

verslag.) "Vlug" in art. 49(1) sou dus nie die geval

insluit van iemand wat nie inderdaad vlug nie, en dit

sou gesê kon word dat "vlug" in subart. (2) dieselfde

betekenis as in subart. (l) het: kyk die woorde "die

betrokke persoon" by di e aanvang van subart. (2) wat

terugverwys/...........

44

terugverwys na "persoon" in 'subart. (1) Dit is egter

nie nodig om verder op hierdie vraag in te gaan nie ,

want al sou 'n mens aanvaar dat "vlug" vatbaar is vir die

vertolking wat mnr Grobbelaar voorstaan, is ek van mening,

soos reeds hierbo aangedui, dat nie bevind kan word dat

die appellant redelikerwys geglo het, of kon geglo het,

dat die oorledene aan die vlug was nie.

Ek is gevolglik van mening dat die appellant

se beroep op art. 49 nie kan slaag nie. Hierdie be-

vinding maak natuurlik nog nie 'n einde aan die saak

nie; dit beteken slegs dat die appellant nie geregtig

is op die beskerming wat art. 49(2) bied nie. Die

Staat rnoet nog steeds bewys dat hy skuldig is aan moord

of aan 'n ander misdaad waaraan hy by 'n aanklag van moord

skuldig bevind kan word. Die appellant is aan straf-

bare/ .......

45

bare manslag skuldig bevind en die vraag is of daar gesê

kan word dat hy verkeerdelik skuldig bevind is. Die

antwoord is na my mening klaarblyklik "nee", en ek vind

dit nie nodig om enigsins oor die aangeleentheid uit

te wei nie. Hy het besluit om, soos hy dit gestel

het,in die rigting van die Cortina te skiet toe hy

redelikerwys ander metodes kon aangewend het om die

voertuig tot stilstand te bring. En verder, 'n mens

hoef alleen na bew. "H(l)" en "H(2)" te kyk om te be-

sluit dat die appellant as redelike man moes besef het

dat indien hy die sneller van sy vuurwapen trek, hy die

bestuurder van die Cortina kon raak skiet en dood.

Die appèl word afgewys.

P. J . RABIE

HOOFREGTER.

JOUBERT, AR.

CILLIé, AR.
Stem saam
VILJOEN, AR.

HEFER, AR.
46

---