South Africa: Supreme Court of Appeal

You are here:
SAFLII >>
Databases >>
South Africa: Supreme Court of Appeal >>
1984 >>
[1984] ZASCA 116
| Noteup
| LawCite
Magna Alloys & Research (S.A.) (Pty) Ltd. v Ellis (109/84) [1984] ZASCA 116; [1984] 2 All SA 583 (A) ; 1984 (4) SA 874 (A) (27 September 1984)
Download original files |
IN DIE HOOGGEREGSHOF VAN SUID-AFRIKA (APPÉLAFDELING) MAGNA ALLOYS & RESEARCH (S.A.)
(PTY) LIMITED Appellank
en
ADOLF CHRISTIAAN ELLIS Respondent
Coram: RABIE, HR, KOTZE, JOUBERT, TRENGOVE et VAN HEERDEN,ARR.
Verhoordatum : Leweringsdatum :
14 Mei 1984. 27 September 1984.
UITSPRAAK
RABIE, HR./
2 RABIE, HR :
Die geding waaruit hierdie appèl voortvloei,
het op 7 November 1977 begin toe die respondent, Adolf
Christiaan Ellis,
in die Witwatersrandse Plaasllke
Afdeling 'n aksie teen die appellant
ingestel het waarin
hy beweer het dat hy gedurende die tydperk September.
1975 tot 15 Januarie 1977 ingevolge 'n mondelinge ooreen-
koms goedere
(hoofsaaklik sweisapparaat) van die
appellant verkoop het en dat die
appellant hom nog nie
al die kommissie betaal het wat hy met die verkoop van
dié goedere verdien het nie. Hy het gevolglik 'n staat
van die kommissie wat hy verdien het, die debattering
van daardie staat en betaling van die bedrag wat
aan hom verskuldig mag blyk te wees, geëis. Die
appellant/..
3 appellant het in sy verweerskrif beweer dat hy R35-15 aan
die respondent verskuldig was maar dat hy, vanweë sy teeneis (besonderhede
waarvan hieronder weergegee word) nie verplig was om hierdie bedrag aan die
res-pondent te betaal nie. By die vóór-verhoorsamespreking
tussen
die partye het die respondent aanvaar dat hy op slegs R35-17, tesame met koste
op die toepaslike landdroshofskaal, geregtig
was, en daar is toe ooreen-gekom
dat betaling van hlerdie bedrag en die koste onderworpe aan die verhoorhof se
beslissing oor die
appellant se teeneis sou wees, en dat die verhoorhof net oor
die teeneis sou beslis.
Die verhoorhof (Human, R.) het die appellant se
teeneis/....
3 (a) teeneis afgewys en die appellant gelas om die
res-pondent se koste, insluitende die koste van twee advokate en koste tussen
prokureur en klië'nt-, te betaal. Die appellant appelleer nou teen die
geheel van die verhoorhof se bevel.
Die besonderhede van appellant se teeneis lui soos volg :
"3. (a) On the 17th: November 1975 the parties entered into a written agreement to which were annexed two annexures, marked Annexure'A' and Annexure 'B'.
(b) On the 24th January 1976, the afore-mentioned annexures to the said agree-ment were substituted and replaced by revised annexures, also marked Annexure 'A' and Annexure 'B'. (c) A copy of the said written agreement and the annexures thereto are annexed
to/
4
to the Defendant's Plea herein marked Annexures 'PA'. 'PB' 'PC', 'PD' and 'PE'.
(d) In terms of clauses 6(b) abd 6(c) of the agreement, Annexure 'PA', the Plaintiff undertook that for a period of two years following the termination of the agreement for any cause, and within a radius of 10 kilometers of the perimeter of the geographical area defined in Annexure 'PE', he would not:-
(i) directly of indirectly either as
a partner, employee, agent, salesman
or or representative enter into/engage
in any business in competition
with the Defendant;
(ii) sell any other thing, substance, or material, the function, use or purpose of which is similar to or the same as the function, use or purpose of the products defined in Annexure 'PD';
(iii) seek or solicit customers or business for the sale of such said thing, substance or material within the area mentioned above;
(iv)/
5
(iv) promote or assist financially or
otherwise any person, firm, associa-tion or corporation engaged in a business which competes with the Defendant's business.
(e) In terms of clause 6(d) of the Agreement, Annexure 'PA', it was agreed and aknowledged that :-
(l) in the event of breach of the terms of the provisions of the agreement by the Plaintiff, the Defendant would suffer damages at the rate of R250,00 per week for the period during which the Plaintiff was in violation of the provisions of Clauses 6(b) and 6(c);
(ii) such sum would constitute a genuine pre-estimate of the damages which would be suffered by the Defendant as a result of Plaintiff's breach of the aforegoing provisions. 4. On or about the 1st February 1977
within a period of two years following the termination of his services with the Defendant and within a radius of 10 kilometers of the perimeter of the
geographical/....
6
geographical area defined in Annexure 'PE', the Plaintiff entered into and has continued being employed by a firm or company, viz. WELDING ADVISORY SERVICES, whose business is in competition with that of the Defendant and has in the course of such employment contravened the provisions of Clause 6(b) and the provisions of one or more of the sub-clauses of Clause 6(c).
5. In the premises, the Plaintiff has be-
come indebted to the Defendant in a sum of R18 000, being R250,00 per week from the 1st February 1977 to date, viz. 17th June, 1978.
6. Furthermore, in the premises, the De-fendant is entitled :-
(a) to an interdict restraining the Plaintiff from continuing in breach of the agreement between the parties;
(b) to payment of such further amount
of damages as will be due for the period
1978 18th June/to date of judgment.
WHEREFORE the Defendant prays for judgment against the Plaintiff for :-
(a) Payment of the sum of R18 000,00 ;
(b)/...
7
(b) Payment of such additional
sum of damages calculated
at
the rate of R250,00 per week
from the 18th June 1978 to
date of
judgment;
(c) An order restraining the
Plaintiff from continuing
in breach of the
agreement
between the parties;
(d) Alternative relief;
(e) Costs of suit."
Die goedere van die appellant
waarna daar in klousule 6 van die ooreenkoms verwys word, word soos volg in
Aanhangsel "PD" by die ooreenkoms
omskrywe :
"All of the products listed in
the Sales Catalogue of
subject the Company,/to any future additions or deletions of
products by the Company, which Sales Catalogues are made
a/
8
a part hereof ".
Die gebied waarop die ooreenkoms tussen die
parye betrekking het, soos
genoem in paragraaf 3(d)
van die teeneis en klousule 6(d) van die
ooreenkoms,
word in Aanhangsel "PE" by die ooreenkoms "Magna Area
225"
genoem en dit word soos volg omskryf :
"Starting where the road from Sasolburg
to Vanderbijl Park crosses the Vaal River,
travel north to the right hand turn off to
Vereeniging via Kleigrond. Proceed along
Houtkop/Road to Senator Road to Ring Road.
Continue straight across the Klipriver to
Ring Road to the Suikerbosrand River. West
along this river to the Vaal River. Along
thc Vaal to the Lewis Road Bridge. Then
South past Viljoensdrif Siding to Coalbrook
Siding, then West and north to Sasolburg
and the starting point.
This/
9
This area to include all accounts within the-municipal area of Meyerton and Sasolburg -together with its associated coal mines. It also includes the accounts of Vereeniging Refactories, Klip Power Station, Kragbron and Vereeniging Hospital.
Travelling in the direction of this descrip— tion you are authorised to call on all accounts to the right of the Road/River, the centre of the road being the dividing line at all times."
Uit die getuienis blyk dat "Magna Area 225" 'n geindustrialiseerde gebied is en dat dit binne die sg. "Vaal Driehoek" val.
In antwoord op 'n versoek om nadere be-sonderhede oor die bewering in paragraaf 4 van die teen-eis dat Welding Advisory Services 'n mededinger van die appellant is, het die appellant ges.ê :
"Welding/
10.
"Welding Advisory Services competes with the Defendant in the business of supplying and distributing of specialized electrodes, brazing alloys, silver solders and powders."
Dit was gemene saak tussen die partye dat die appellant
en Welding Advisory Services albei artikels van die boge-
melde aard
verkoop het.
In sy pleit op paragraaf 3 van die teen-
eis het die respondent die bestaan van die ooreenkoms
waarop die appellant hom beroep, erken. Hy het
egter ontken dat klousule 6 van die ooreenkoms geldig
of afdwingbaar ("valid or enforceable") was -
"in that it seeks to impose an unreasonable restraint on the plaintiff in carrying on his trade or business."
Wat/
11
Wat paragraaf 4 van die teeneis betref, het die res-pondent al
die bewerings daarin tot aan die einde van
die woorde " that of the
Defendant" erken. Hy het
ook erken dat hy die bepalings van klousule 6(b) van
die ooreenkoms verbreek het op die wyse deur die appellant beweer. Hy het
paragrawe
5 en 6 van die teeneis ontken, en sy bede was dat die hof klousule 6
van die ooreenkoms ongeldig moet verklaar en die appellant se
eis met koste moet
afwys.
Die appellant het die respondent in 'n versoek om nadere besonderhede
gevra om te sê op welke gronde, en in welke opsigte, hy
beweer dat
klousule 6 van die ooreenkoms onredelik en onafdwingbaar is. Die respondent het
soos volg geantwoord :
"The/
12
"The clause is a covenant in restraint of trade in that it purports to restrict the common law right of the Plaintiff to trade or work and the Defendant seeks, pursuant to this clause, an order which has the effect óf interdicting the plaintiff from continuing with his preseht work. The agreement being, by virtue of the above facts, a covenant in restraint of trade, is prima facie void and unenforceable. The onus is upon the Defendant to satisfy the Court that the restraint is reasonable. The Plaintiff contends that the entire clause is unreasonable and unenforceable. The onus being on the Defendant to prove that the prima facie void clause is reasonable and therefore enforceable, the Defendant is not entitled to any further particularity,"
In die appellant se teeneis word daar
na sekere klousules van die
ooreenkoms tussen die
partye verwys. Paragraaf 3(d) van die teeneis
bevat/
13
bevat 'n samevatting van die inhoud van klousules 6(b)
en
6(c) van die ooreenkoms, en paragraaf 3(e) 'n same—
vatting van
klousule 6(d), en dit is nie nodig om die
klousules self aan te haal nie. Ek
wil egter op enkele
verdere bepalings van die ooreenkoms wys :
(i) Klousule 1: Hierin word bepaal dat die appellant
aan die respondent die alleenreg ("exclusive right")
verleen -
"to act as Agent for it in respect of the sale of those products listed in Annexure 'A' hereto, to Purchasers, hereinafter referred to as 'Customers', who carry on business within the geographical area being and contained within the boundaries set out in Annexure 'B' hereto."
(ii)/
14
(ii) Klousule 2(a): Hierin word gesê dat die appellant
onderneem om artikelswat. bestel word, te
voorsien, maar met die voorbehoud "that all orders
are subject to acceptance by the Company."
(iii) Klousule 2(f): In
hierdie klousule onderneem
die appellant -
"To train and educate the Agent in the knowledge of the Company's products and selling methods and to provide him with such information and literature regarding Customers as it considera will best enable the Agent to sell the maximum volume of the said product."
(vi) Klousule 6(a): Hierdie klousule het betrekking
op die beperking wat deur klousule 6(b)
op die respondent gelê word. Dit
lui soos volg :
"The/....
15
"The Agent acknowledges that the training materials, advice and assistance of the Company's Supervisors, Customer lists, route sheets and other confidential information, all given to him by the Company or acquired or formulated by him during the effectiveness of this Agreement as a result of his having access to the aforementioned aids and information and dealing in the Company's products are of such a value and nature as to make it reasonable and necessary for the protection of the Company that the Agent will not compete wikh the Company within or in the vicinity of the geographical area mentioned in Paragraph 1 and shown on Annexure 'B' hereto for custom amongst the Customers or potential Customers of the Company for the period hereinafter mentioned."
(v) Klousule 7(b): Hierin word bepaal dat die
respondent "an independent contractor and free
agent" is en,verder, dat hy nie die bevoegdheid
het/
16 het om 'n handeling te verrig waardeur hy die appellant bind nie.
(vi) Klousule 7(e): Dit bepaal dat enige van die
partye die ooreenkoms tussen hulle kan beëindig
deur aan die ander party 15 dae skriftelike
kennis van beëindiging te gee. Dit bepaal
verder dat by beëindiging van die ooreenkoms die
respondent nie bevry word "from complying with
the c.ovenants and terms of this Agreement which
survive termination, including but not limited
to Paragraphs 4(c) and 6 hereof", nie. Die
bepalings van klousule 6 blyk uit wat hierbo gesê
is. Klousule 4(c) bevat o.m. 'n onderneming
van die respondent om, ná die beëindiging van die
ooreenkoma/
17 ooreenkoms, "not to defame or disparage the
Company's
business, or products nor engage in any unfair
trade practices towards the Company."
Toe die verhoor in die hof a quo op
3 Maart 1981 begin het, het reeds meer as twee jaar verloop sedert die
verstryking van die tydperk
van twee jaar wat in klousule 6(b) en (c) van die
ooreenkoms genoem word. Die appellant se eis om 'n interdik het gevolg-lik
nutteloos
geword, en die vrae waaroor die verhoorhof moes beslis,was dus of die
beperking wat in klousule 6(b) en (c) op die respondent geplaas
is, afdwingbaar
was en, indien wel, of die appellant op die betaling van vergoeding, soos in
klousule 6(d) van die oor-
eenkoms/
18 eenkoms bepaal, geregtig was.
Die verhoorhof het op grond
van sekere be-slissings van die Transvaalse Provinsiale Afdeling en die
Witwatersrandse Plaaslike Afdeling
die saak benader op die grondslag dat 'n
bepaling in 'n ooreenkoms wat 'n beperking op 'n persoon se handelsvryheid
plaas, onaf—
dwingbaar is, kensy daar spesiale omstandighede is wat die
beperking regverdig, en, verder, dat die party wat so 'n beperking wil
afdwing,
die las dra om te bewys dat dit geregverdig is. So 'n party, het die hof in
navolging van die gemelde sake beslis, kan hom
van die bewyslas kwyt deur te
bewys dat die beperking redelik ("reasonable") is. Die verhoorregter het,
ná
oorweging/
19 oorweging van die getuienis wat deur die partye
voorgelê is, bevind dat die appellant hom nie van hierdie bewys-las gekwyt
het nie en het gevolglik sy teeneis afgewys. Ek sal na die betrokke getuienis
verwys nadat ek eers op die regsposisie m.b.t. ooreenkomste
wat 'n beperking op
'n persoon se handelsvryheid plaas, ingegaan het.
Die reg wat tot nog toe in
ons howe toegepas is met betrekking tot die afdwingbaarheid van 'n ooreen—
koms wat 'n beperking
op die handelsvryheid van 'n party by 'n ooreenkoms plaas,
is in hoofsaak 'n navolging van die Engelse reg op hierdie gebied - hoewel
dadelik gesê moet word dat daar in sekere onlangse beslissings (waar-na ek
later in die uitspraak aal verwys) stemme opgegaan
het/
20 het teen die navolging van ten minste sommige van die
Engelsregtelike reëls oor die aangeleentheid.
'n Mens sou 'n lang reeks
sake kon opnoem wat toon dat ons howe in die verlede Engelse reg toege-pas het
wanneer hulle moes besluit
oor die afdwingbaar-heid van 'n ooreenkoms wat 'n
beperking op 'n party se handelsvryheid plaas. Dit is egter nie nodig om dit te
doen nie. Die appellant se advokaat noem 'n klompie van hierdie sake in sy
skriftelike betoogpunte. Ek meen dat dit voldoende is
om te wys op wat
Greenberg, A.R., in hierdie verband in Van de Pol v. Silbermann and
Another, 1952(2) S.A. 561(A) op bl. 569 E-F gesê het :
"In/
21.
"In the Provincial Divisions there have been a large number of cases which have unquestioningly applied the English law on the point and in Holmes v. Goodall and Williams, 1936 C.P.D. 35 at p. 42, it was said, as a trite observation, that 'English cases on restraint of trade have been followed in South Africa' and the Court then proceeded to apply the English law."
Die Engelse reg hou in, kan kortliks en in
die algemeen gesê word,
dat elke inkorting van 'n
party se handelsvryheid prima facie
onafdwingbaar
(of "void", soos soms in uitsprake gesê word) is as
synde teen die
openbare belang, tensy daar bewys gelewer
word van omstandighede wat toon dat die inkorting
redelik is, d.w.s., redelik ten opsigte van die partye
by/
22
by die ooreenkoms en redelik ten opsigte van die
openbare
belang. Daar word blykbaar algemeen aanvaar
dat die volgende passasie in die
uitspraak van Lord
Macnaghten in die bekende saak Nordenfelt v.
Maxim
Nordenfelt Guns and Ammunition Co., Ltd. (1894) A.C.
535
'n juiste opsomming van die geldende Engelse reg oor
die
aangeleentheid is ( bl. 565):
"The true view at the present time, I think, is this; The public have an interest in every person's carrying on his trade freely: so has the individual. All interference with individual liberty of
action in trading, and all restraints of trade of themselves, if there is nothing more, are contrary to public policy, and, therefore, void. That is the general rule. But there are exceptions.: restraints of trade and interference with individual liberty of action may be justified by the special circumstances of a particular case.
It/
23
It is a sufficient justification, and in-deed it is the only justification, if the restriction is reasonable - reasonable, that is, in reference to the interests of the parties concerned and reasonable in reference to the interests of the public, so framed and so guarded as to afford adequate protection to the party in whose favour it is imposed, while at the same time it is in no way injurious to the public."
Kyk ook die uitspraak van Viscount Haldane in Mason v.
Provident
Clothing and Supply Co., Ltd., 1913 A.C. 724
en die uitspraak van Lord
Atkinson in Herbert Morris,
Ltd. v. Saxelby (1916) 1 A.C. 688,
waar die bogemelde
passasie aangehaal word en gesê word dat dit 'n
duidelike
opsomming van die Engelse reg bevat.
Laasgenoemde twee sake is van groot belang
wat die Engelse reg betref vanweë die reels wat dit met
betrekking/
24 betrekking tot die kwessie van die bewyslas neergelê
het. Daarin is beslis dat die persoon wat hom op 'n be-perkende bepaling
beroep,
die las dra om te bewys dat die beperking inter partes redellk is, maar
dat dié las om te bewys dat 'n beperkende bepaling teen die openbare
beleid - en dus ongeldig ("invalid")
- is, al sou dit ook redelik inter
partes wees, op dié party rus wat beweer dat dit teen die openbare
beleid is. Hierdie reëls geld tans nog in die Engelse reg.
In Esso
Petroleum Co. Ltd. v. Harper's Garage (Stourport) Ltd, [1967] UKHL 1; 1968 A.C. 269 het
Lord Morris of Borth-y-Gest in sy uitspraak (op bl. 319 D—E), met
verwysing na Herbert Morris, Ltd v. Saxelby, supra, die volgende
gesê :
"It/
25
"It has been authoritatively said that the onus of establishing that an agree-ment is reasonable as between the parties is upon the person who puts forward the agreement, while the onus of establishing that it is contrary to the public interest, being reasonable between the parties, is on the person so alleging."
En ook :
"The reason for the-distinctionmaybeobscure, but it will seldom arise since once the agreement is before the court it is open to the scrutiny of the court in all i ks surrounding circumstances as a question of law."
Kyk ook J.D. Heydon, The Restraint of Trade Doctrine
(Butterworths, 197l), wat op bl. 37 sê :
"Ever since Mason v. Provident Clothing and Supply Co., Ltd and Herbert Morris, Ltd v. Saxelby it has been standard
doctrine/
26
doctrine that the onus of proving that a contract in restraint of trade is reasonable in the interests of the covenantee is on the party seeking to enforce the contract, while the onus of
proving that it is against the public
resisting interest is on the party/enforcement."
Die reëls van die Engelse reg met betrekking
tot ooreenkomste wat 'n beperking op 'n party se handelsvry-
heid
pláas, vind hulle oorsprong, volgens onlangse uit-
sprake, in
oorwegings van die openbare belang, of openbare
beleid. In die Esso
Petroleum-saak, supra, sê Lord
Hodson in sy uitspraak (bl.
317 C-D) dat daar al gesê
is dat die leerstuk teruggevoer moet word na Magna Carta,
waarvolgens 'n
vry mens nie sy vryheid, wat "freedom of
trade" insluit, ontneem mag word nie. In Lord
Morris of Borth-y-Gest se
uitspraak (bl. 318 B-C) word
gesê/
27
gesê dat -
"the basis of the doctrine of restraint of trade is the protection of the public interest ",
en dat, wanneer 'n mens dit in gedagte hou, dit maklik
is om te begryp -
"how the law developed in its conception
of reasonableness as the test which must
be passed in order to save a contract
in restraint of krade from unenforceability."
Lord Pearce sê die volgende in sy uitspraak (bl. 324 B) :
"Public policy,like other unruly horses, is apt to change its stance; and public policy is the ultimate basis of the courts' reluctance to enforce restraints."
En dan voeg hy by :
"Although the decided cases are almost invariably based on unreasonableness between the parties, it is ultimately on the ground of public policy that the court will decline to enforce a restraint as being unreasonable
between/
28
between the parties. And a doctrine based
on the general commercial good must always
bear in mind the changing face of commerce.
There is not, as some cases seem to suggest,
a separation between what is reasonable on
grounds of public policy and what is reasonable
between the parties. There is one broad
the question : is it in the interests of/community
that the restraint should, as bekween the
parties, be held to be reasonable and
enforceable?"
Lord Wilberforce praat in sy uitspraak (bl. 332 i.f.)
van 'n
"public policy test of reasonableness."
Soos ek hierbo gesê het, is daar talle be-
slissings van ons Provinsiale en Plaaslike Afdelings
waarin die reëls van die Engelse reg met betrekking tot
ooreenkomste wat 'n party se handelsvryheid inkort, gevolg
en toegepas is. Hierdie hof het hom nog nooit uitgespreek
oor die vraag wat ons reg met betrekking tot die aange-
leentheid is nie. Ek verwys hieronder kortliks na die
Daar/....
29 paar sake in hierdie hof waarin ooreenkomste van die ge-
melde aard ter sprake gekom het.
In Van de Pol se saak, supra, het Greenberg,
A.R., met verwysing na 'n betoog dat "an agreement in
restraint of trade is prima facie unenforceable", gesê
(op bl. 569 D-E)dat daar 'n passasie in McCullough &
Whitehead v. Whikeaway & Co., 1914 A.D. 599 op bl. 625-626
voorkom wat "seems to suggest that such a doctrine is
part of our law." In laasgenoemde saak is onder meer
betoog dat 'n ooreenkoms "oppressive and in restraint
of trade" was, en Innes, H.R.,het in verband daarmee
gesê:
"Now,that the document was one-sided and harsh admits of no doubt; but I am not aware of any principle of our law by which, on that ground alone, an undertaking deliberately and knowingly entered into could
be/
30
be repudiated. Certainly we were referred
to no such authority. Nor do any of the decisions with regard to contracts in restraint of trade seem to me to be in point. This agreement did not prevent the appellant from trading; it bound him down to trade in certain matters only though a certain channel, and one-sided through its provisions appear he was enabled in a very few years to build up under them a large and profitable business.
Ek vind hierin geen beslissing oor wat ons reg met be-
trekking bot 'n
ooreenkoms wat 'n beperking op 'n party se
handelsvryheid plaas, is nie.
Innes, H.R., het bevind
dat die ooreenkoms waarom dit in daardie saak gegaan
het
nie 'n ooreenkoms was wat die appellant se handelsvryheid
aan bande
gelê het nie, en daar was gevolglik geen rede
om te beslis oor die reg wat geld wanneer 'n ooreenkoms
so 'n beperking bevat nie. Daar is dan ook geen sprake
daarvan/
31 daarvan dat Innes, H.R., enigsins bevind het dab die Engelse
reg oor die aangeleentheid ook in Suid-Afrika geld nie.
In die Van de
Pol-saak het hierdie hof ook nie beslis wat ons reg oor die aangeleentheid
is nie. Greenberg, A.R., het vir die doeleindes van die appèl
aanvaar,
sonder om oor die vraag te beslis, dat in ons reg, net soos in die Engelse reg,
'n bepaling in 'n oor-eenkoms wat 'n beperking
op 'n party se handelsvryheid plaas, afgedwing sal word
indien die beperking redelik is en nie teen die openbare belang is nie. Hy het
ook vir dieselfde
doel aanvaar dat die persoon wat hom op die beperking beroep,
die las dra om te bewys dat dit
redelik/
32
redelik is.
In Kock &. Schmidt v. Alma Modehuis
(Edms) Bpk, 1959(3) S.A. 308 (A) is ook nie beslis wat ons reg met
betrekking tot ooreenkomste wat 'n beperking op iemand se handelsvryheid
plaas,
is nie. Daar is o.m. be-toog dat die ooreenkoms wat in daardie saak ter sprake
was, onafdwingbaar was omdat dit 'n onredelike
inkorting van die handelsvryheid
van 'n party by die ooreenkoms bewerkstellig het. Steyn, H.R., het, sonder om
die regsposisie enigsins
te bespreek, bevind dat die feite van die saak geen
onredelike inkorting van handels-vryheid getoon het nie. Hy het ook gesê
dat daar nie betoog is dat die beweerde inkorting die openbare belang
nadelig/
33 nadelig getref het nie. (Kyk bl. 317 A-C van die
verslag.)
In Steyn v Malherbe, 1967(2) P.H., A,43 (A) het die
respondent (die eiser in die hof a quo) hom be-roep op 'n ooreenkoms wat 'n
beperking op die appellant
-'n vennoot wat uit 'n vennootskap getree het -
geplaas het. Volgens die uitspraak van Beyers,A.R., was dit gemene saak tussen
die
partye dak die las op die respondent, wat die beperking wou afdwing, gerus
het om te bewys dat die beperking inter partes redelik was. Hierdie hof
het bevind dat die beperking redelik was. Die hof het die saak beslis op die
basis waarop dit deur die partye
voor-gedra is, en het hom nie oor die reg
uitgespreek nie.
In/
34 In A. Becker & Co. (Pty) Ltd v. Becker and Others,
1981(3) S.A. 406 (A.), waar dit oor die verkoop van die vêrkoper se
"goodwill" gegaan het, het Van Heerden, Wnd. A.R., in
sy aparke uitspraak, met
verwysing na Van de Pol se saak, supra, o.m. gesê dat
"vanweë oorwegings van openbare belang so 'n hoë prys op vrye
mededinging gestel word dat selfs 'n
beding ter beperking van die ver-koper se
handelsvryheid nietig is indien dit 'n draagwydte het wat verder strek as wat
beskerming
van die koper se belange verg." Vir sover hiermee te kenne gegee mag
word dat Van de Pol se saak beslis het wat in die aangehaalde woorde
gesê word, sou dit nie juis wees nie. Die aangehaalde stelling is in
ooreenstemming
met die Engelse reg, en in Van de Pol se saak is daar,
soos hier-
bo/....
35 bo gese is, vir die doeleindes van die appèl aanvaar,
sonder dat daaroor beslis is, dat ons reg met die Engelse reg ooreenstem.
In
Tamarillo (Pty) Ltd v. B.N. Aitken (Pty) Ltd. 1982(1) S.A. 398(A) hek
Miller, A.R., daarop gewys dat daar, in navolging van die Engelse reg, in talle
Suid-Afrikaanse sake blykbaar
aanvaar is "that an agreement in restraint of
trade depends for enforceability upon the reasonableness of the restraint" (bl.
439
D), en dat Van de Pol se saak die vraag of ons reg in hierdie verband
in alle opsigte dieselfde as die Engelse reg is, onbeantwoord gelaat het.
Miller,
A.R,, het self ook nie op hierdie vraag ingegaan nie aangesien hy bevind
het dat die bepaling waarom dit in die saak voor
die/
36
die hof gegaan het, nie 'n inkorting van
handelsvryheid
geskep het nie.
Met betrekking tot die reg soos dit in ons
howe toegepas word, moet daarop
gewys word dat daar weinig
twyfel bestaan dat daar im ons gemene reg niks te vind is
wat verklaar dat bepaiings in 'n ooreenkoms wat iemand se
handelsvryheid inkort, ongeldig of onafdwingbaar is nie.
In Wessels, The Law of Contract in South Africa, 2de uitg.,
par. 539, word gesê :
"The South African Courts, in a series
of decisions, have declared that
a
condition in restraint of trade is void.
There is very little doubt that
this rule
of iaw has been taken directly from the
English law of contract
and that
considerable difficulty will be experienced
in pointing out the
Roman-Duch source of
this principle ".
In/
37
In Katz v. Efthimiou, 1948(4) S.A. 603 (0), op bl. 610,
het De Beer, Wnd. R.P., verklaar : :
"The doctrine that contracts in restraint of trade are generally to be considered as being in conflict with public policy is entirely foreign to the Koman and Roman-Dutch systems of law."
In die Van de Pol-saak, supra, het Greenberg,A.R.,
gesê
dat die advokate in die saak niks in die Romeins-Hollandse
reg
kon vind "which prohibited or viewed with disfavour
such agreements." Die
appellant se advokaat het ons
verwys na geskrifte waarin melding gemaak word
van twee
beslissings van die Hooge Raad, die een in 1717 en die
ander in 1763, waar sulke ooreenkomste ter sprake was,
maar waar geensins
te kenne gegee is dat dit nie afdwing-
baar/
38 baar was nie. In die eerste geval, vermeld in Bynkers-
hoek, Observationes Tumultuariae, II. 1359, het Titius
en Maevius hulle vennootskap in die houthandel ontbind.
By die ontbinding
het Titius, op straffe van betaling
van 5 000 gulden, onderneem om nie 'n
ander vennootskaps-
ooreenkoms in die houthandel aan te gaan nie en ook
om
nie vir 'n ander hout te verkoop of te koop nie. Toe
Maevius op grond
van die ooreenkoms geëis het, het twee
lede van die hof 'n bevel geweier omdat dit op die af-
dwing van 'n
strafbepaling nou neerkom, maar die meerder-
heid van die lede van die hof
het beslis dat die straf-
bepaling in die plek van die interesse gekom
het
(succedere in locum ouinteresse), en dat Maevius vir
sy damnum et interesse kon eis, wat, omdat dit gewoonlik
'n/
38(a) 'n onsekere bedrag (incertum) is, hier op 'n vaste
bedrag (in certam summam) bepaal is. (M. S. van Oosten, Systematisch
Compendium der Observationes Tumultuariae van Cornelis van
Bijnkershoek (1962), sê - op bl. 75 -die volgende met verwysing na die
gemelde par. 1359: "Overeenkomst, waarbij Titius zich verplicht aan
Maevius fl.
5.000 te betalen als hij met een ander een vennootschap van houthandel zou
aangaan of voor een ander hout zou kopen of
verkopen, geldig geacht, omdat het
bedrag van fl, 5.000 te beschouwen is als bij voorbaat gefixeerde
schadevergoeding, 1359.") Die
tweede geval, vermeld in Pauw, Observationes
Tumultuariae Noyae. TY. 876,
was/
39 was soortgelyk aan die eerste. Maevius het sy besigheid
aan Titius en Sempronius verkoop en het hom onderwerp, op straffe van betaling
van 'n som geld, aan 'n beperking op sy handelsvryheid wat ná die
verkoping sou geld. Die geldigheid van die beperking is
nie deur die hof
bevraagteken nie.
'n Mens kan dus met veiligheid aanvaar dat daar in ons
gemene reg niks is wat verklaar dat 'n bepaling in 'n ooreenkoms wat die
handelsvryheid
van 'n party in-kort bloot om daardie rede ongeldig of
onafdwingbaar is nie. Dit volg dus dat daar in ons gemene reg nie gesag te
vind
is vir die benadering wat al so lank deur ons
howe/
40 howe gevolg word nie, nl. dat 'n bepaling in 'n ooreenkoms wat
'n beperking op die handelsvryheid van 'n party plaas, prima facie
ongeldig of afdwingbaar is. Dit is 'n benadering wat in navolging van die
Engelse reg gevolg word.
Die feit dat ons gemene reg nie verklaar dat 'n
ooreenkoms wat 'n party se handelsvryheid inkort, ongeldig of onafdwingbaar is
nie,
bring nie mee dat ons vandag die houding moet inneem dat sulke ooreenkomste
in alle omstandighede afdwingbaar is nie. Beslissings
oor ! die onderwerp toon
dat ons howe al vir baie dekades van die standpunt uitgaan dat dit 'in die
belang van die ge-meenskap is
dat iedereen vir sover moontlik vry moet wees om
hom in die handels- en beroepswêreld te laat geld,
41 en dat 'n
onredelike inkorting van hierdie vryheid, of 'n inkorting daarvan wat die
openbare belang skaad, nie toegelaat behoort
te word nie. Ook in hierdie hof,
wat hom weliswaar nog nie uitgespreek het oor wat ons reg oor die aangeleentheid
is nie, is appelle
aangehoor waarin dit oor die vraag van die redelikheid van
sulke ooreenkomste gegaan het, sonder dat daar ooit te kenne gegee is
dat
geskille van hierdie aard geskille is waarby ons howe nie gemoeid is nie. Dit
sou derhalwe, in al die omstandighede, na my mening
onrealisties en verkeerd
wees om die houding in te neem dat die vraag van ooreenkomste wat 'n beperking
op partye se handelsvry-heid
plaas, 'n onderwerp is wat nie deur ons reg
gereël word, of gereël moet word, nie. Die vraag is net hoe
dit/
42
dit gereël moet word en die antwoord lê na my
mening
voor die hand, soos ek hieronder probeer aantoon.
Dit is goed bekend dat ons gemene reg nie
ooreenkomste veroorloof wat in
stryd met die openbare be-
lang is nie. Voet 2.14.16 sê:
"Deduci possunt in pactionem negotia quaevis honesta et possibilia, non juri publico contraria, quaeve ad publicam spectarent laesionem".
Kyk ook Robinson v. Randfontein Estates G.M. Co., Ltd,
1925 A.D.
173 op bl. 204. Omdat opvattings oor wat in
die openbare belang is, of wat
die openbare belang ver-
eis, nie altyd dieselfde is nie en van tyd tot tyd
kan
verander, kan daar ook geen numerus clausus wees van
soorte ooreenkomste wat as strydig met die openbare
belang beskou kan word
nie. Dit sou dus volgens die
beginsels/
43 beginsels van ons reg moontlik wees om te sê dat 'n
ooreenkoms wat iemand se handelsvryheid inkort teen die openbare belang
is
indien die omstandighede van die betrokke geval sodanig is dat die hof daarvan
oortuig is dat die afdwing van die betrokke ooreenkoms
die open-bare belang sou
skaad. Die "indien" is belangrik, want nie elke bepaling wat iemand se
handelsvryheid in-kort sou noodwendig
teen die openbare belang wees nie. Dit
word ook in die Engelse reg so ingesien, want hoewei daar gesê word dat
elke beperkende
bepaling prima facie ongeldig is, is bewys
toelaatbaar dat dit nie inderdaad so is nie. Dit sou dus korrek wees om te
sê dat dit van die feite van
elke saak afhang of gesê kan word
dat
'n/
44 'n beperkende bepaling teen die openbare belang is.
Dit is
interessant om daarop te let dat in Edgcombe v. Hodgson, 19 S.C. 224 De
Villiers, H.R., met verwysing na Voet 2.14.2 (dit is foutief en moet 2.14.16
wees), die vraag van die geldigheid al dan nie van
'n be-perking van iemand se
handelsvryheid getoets het aan die vraag of gesê kon word dat die
beperking teen die openbare beleid
was. Hierdie benadering is deur Maas-dorp,
R., in Federal Insurance Corporation of South
Africa Ltd v. Van
Almelo, 25 S.C. 940 gevolg. In
C.P. van
Kooperatieve Wynbouwers Vereeniging/Z.A. Bpkt v.
Botha.1923
429/
45 429 het Gardiner, R., gesê dat die "doctrine of restraint
of trade has been taken by our Court from the law of England",
maar dat, soos
deur De Villiers, H.R., in Edgcombe v. Hodgson, supra, gesê is, "it
is really a development of the Roman-Dutch rule that what is contrary to public
law and what would cause the
public loss, may not be the subject of a binding
pact - Voet (2.14.16)".
Daar is dus al vroeg in ons regspraak gesê dat
die vraag van die afdwingbaarheid van oor-eenkomste wat iemand se handelsvryheid
inkort, ooreenkom-stig die reëls wat op ooreenkomste wat ih stryd met die
openbare belang is, beoordeel moet word, en ek is
van
mening/
46 mening, soos reeds aangedui, dat dit die korrekte benadering
is. Ek het reeds hierbo daarop gewys dat ook in die Engelse reg gesê
word
dat die beskerming van die open-
bare belang die grondslag van die "doctrine
of restraint
of trade" is. (Kyk die passasies in/die Esso Petroleum-
saak, supra, wat ek hierbo aangehaal het.) In enkele
onlangse
uitsprake van ons howe is ook, na my mening tereg,
die sienswyse gehuldig dat
die vraag van die afdwing-
baardheid al dan nie van 'n ooreenkoms wat iemand
se
handelsvryheid inkort, in die lig van die vereistes van
die openbare belang beoordeel moet word. In National
Chemsearch (SA) (Pty) Ltd v. Borrowman and Another,
1979(3) S.A. 1092 (T), op bl. 1107 G, het Botha, R., dit
soos/
47
soos volg gestel :
"With regard to agreements in restraint of trade, it seems to me that the Court's concem is to assess the effect of an order enforcing the agreement in the light of the dictates of public policy...
En in Drewtons (Pty) Ltd v. Carlie, 1981(4) S.A. 305 (K),
op bl.
313 D, spreek Van den Heever, R., die mening uit dat
wanneer die hof weier om
sekere ooreenkomste af te dwing,
hy dit doen -
"not because they are void ab initio, but
on the grounds of
expedience because
performance will detrimentally affect the
interests of
the community ".
Kyk ook die uitspraak van Didcott, R., in Roffey v.
Catterall, Edwards & Goudré (Pty) Ltd, 1977 (4) S.A.
494 (N ) en die bespreking van die saak deur J. M. Otto
in/
48 in 1978 T.H.R.H.R. Die geleerde skrywer spreek die mening uit (bl.
211) dat slegs beperkings wat "teen die openbare belang" is
as onafdwingbaar
beskou moeb word en dat die openbare belang "die toetssteen" moet wees.
Aanvaarding van die siening dat die af -dwingbaarheid
van 'n bepalíng wat
iemand se handelsvryheid inkort, beoordeel moet word in die lig van die vraag of
die inkorting die openbare
belang benadeel, bring sekere gevoige mee. Een
hiervan is dat wanneer 'n party by 'n ooreenkoms beweer dat hy nie gebonde is
aan
'n be-perking wat hy op hom laat lê het nie, hy die las sal dra om te
bewys dat die afdwing van die beperking die open-bare
belang sal benadeel - net
soos 'n party by 'n ander
soort/
49 soort ooreenkoms wat beweer dat hy nie daaraan gebonde
is nie, normaalweg bewys moet lewer van die een of ander
grond wat hom van
sy verpligtinge onder die ooreenkoms
kan bevry.
Aanvaarding van die openbare belang as die
toetssteen, soos hierbo
vermeld, bring verder mee -
en dit hang nou saam met wat hierbo gesê is
- dat daar nie
'n las op die persoon wat 'n beperking wil afdwing, rus om
te bewys dat die beperking redelik is nie. Die enigste
toets is of die beperking van so 'n aard is dat dit die
openbare belang sou benadeel indien dit afgedwing sou
word, en die las om sodanige benadeling te bewys, rus
(soos hierbo gesê) op die persoon wat weier om hom te
onderwerp/....
50 onderwerp aan 'n beperking waartoe hy toegestem het.
Daar is in talle sake in ons howe in navolging van die Engelse reg beslis
dat
daar 'n onus rus op die persoon wat 'n beperking wil afdwing om te bewys dat die
beperking redelik is, maar so 'n benadering
is onlogies en onvanpas wanneer daar
uitgegaan word van die standpunt dat oor-eenkomste nagekom moet word tensy daar
bewys word dat
die afdwing daarvan die openbare belang sal benadeel. In
ver-skeie onlangse sake, asook in artikels in regstydskrifte, is met betrekking
tot die kwessie van onus tereg gesê dat die vereiste wat in talle sake in
ons howe in die verlede gestel is dat 'n persoon
wat 'n beperking wil af-dwing,
moet bewys dat dit redelik is, nie in ooreen-stemming met ons reg is nie. Kyk
die uitspraak
Van/
51
van Didcott, R., in Roffey v. Catterall, Edwards & Goudré (Pty) Ltd, supra; die uitspraak van Van den Heever, R., in Drewtons (Pty) Ltd v. Carlie, supra; die mening van mnr Arthur Suzman, uitgespreek in 'n boekbesprekinq in 1968 SALJ, op bl. 91; Ellison Kahn, The Rules Relating to Contracts in Restraint of Trade - Whence and Whither?, in 1968 SALJ 391 e.v.; J.M. Otto, loc. cit., op bl 210.
Die opvatting dat 'n persoon wat 'n beperking wil afdwing nie die las dra om te bewys dat dit redelik inter partes is nie, bring nie mee dat oorwegings van die redelikheid of onredelikheid van 'n beperking nie van belang is of kan wees nie.
By/
52 By die beoordeling van die vraag of 'n beperking op 'n persoon se
handelsvryheid afgedwing moet word of nie, sal daar normaalweg,
meen ek, twee
hoofoorwegings wees waaraan die hof sy aándag sal moet gee. Die eerste
hiervan is dat die feit dat 'n ooreenkoms
vir een van die partye onredelik of
on— billik werk, in ons reg normaalweg nie 'n grond is waarop die
ooreenkoms aangeveg kan
word nie (kyk bv. Wells v. South African Alumenite
Company, 1927 A.D. 69 op bl. 73, en Marlin v. Durban Turf Club and
Others, 1942 A.D. 112 op bl. 131), en daar is ook al meermale gesê -
ook in hierdie hof - dat dit in die openbare belang is dat persone hulle moet
hou aan ooreen-komste wat hulle aangegaan het. In laasgenoemde
verband/
53
verband het Steyn, H.R., in S.A. Sentrale
Ko-op.
Graanmaatskappy Bpk v. Shifren en Andere, 1964(4) S.A.
760 (A.), op bl. 767 A, gewag gemaak van -
"die elementere en grondliggende algemene beginsel dat kontrakte wat vryelik en in . alle erns deur bevoegde partye aangegaan is, in die openbare belang afgedwing worcl."
Die tweede hoofoorweging is dat daar al oor 'n baie
lang tyd in beslissings van ons howe aanvaar is dat
dit in die belang van die gemeenskap is dat iedereen
vir sover moontlik toegelaat moet word om hom vryelik
in die handelswêreld of in sy beroep te laat geld -
of, om dieselfde punt op 'n ander wyse te stel: daar
is al vir baie jare aanvaar dat dit die gemeenskap
skaad as daar 'n onredelike beperking op iemand se
handels-/....
54 handels- of beroepsvryheid geplaas word. By die
be-oordeling van die vraag of 'n beperking afgedwing moet word of nie, sal die
hof aan albei gemelde aspekte van die openbare belang aandag gee, en elke geval
sal vanselfsprekend in die lig van sy eie omstandighede
beslis word. In die
algemeen kan egter aanvaar word, meen ek, dat 'n beperking van 'n persoon se
handels-vryheid wat onredelik is,
waarskynlik ook die open-bare belang sou skaad
indien die betrokke persoon daaraan gebonde gehou sou word. Gestel bv. dat A hom
beroep
op 'n bepaling wat B belet om, nadat hy A se diens verlaat het, vir 'n
aantal jare in 'n sekere gebied 'n sekere soort handel te
bedryf, en dit dan
blyk/
55
blyk dat (wat die posisie met die aangaan van die oor-eenkoms ook al mag gewees het) A geen prakkiese be-lang daarby het om die heperking in die geheel van die gebied - of vir die geheel van die tydperk - af te dwing nie. In so 'n geval sou die voortsetting van die beperking gedeeltelik onredelik teenoor B wees, en terselfdertyd sou dit ook die belange van die gemeenskap nadelig tref.
Aanvaarding/
56.
Aanvaarding van die sienswyse dat die hof in die geval van 'n ooreenkoms wat 'n beperking op 'n party se handelsvryheid plaas, moet oordeel of die afdwing van die beperking teen die openbare belang is, bring myns insiens logies en noodwendig 'n verdere gevolg mee,t.w., dat die hof moet let op die omstandighede wat geld op die oomblik wanneer hy gevra word om die beperking af te dwing. In die Engelse reg word die standpunt gehuldig dat die oomblik waarop die ooreenkoms aangegaan word die relevante
oomblik/....
57
oomblik is vir die beslissing van die vraag of
die
ooreenkoms afdwingbaar is, en dat wat daarna gebeur het
irrelevant is, en hierdie benadering is ook in 'n aantal
Suid-Afrikaanse
beslissings gevolg. Die volgende
passasie in die uitspraak van Diplock, L.J., in Gledhow
Autoparts Ltd v. Deláney, (1965) 3A11E.R. 288, op bl.
295 D-E, gee die siening van die Engelse reg oor die
aangeleentheid weer:
"....the question of the validity of a covenant in restraint of trade has to be determined at the date at which the agreement was entered into and has to be determined in the light of what may happen under the agreement, although what may happen may be and always is different in some respects from what did happen. A covenant of this kind is invalid ab initio or valid ab initio. There cannot come a moment at which it passes from the
class/
58
class of invalid into that of valid covenants."
Hierdie siening van die saak word gekritiseer in Heydon,
The Restraint of Trade Doctrine, waarna ek hierbo verwys
het. Die geleerde skrywer se o.m. (bl. 135):
"If it is permissible to consider what is foreseeable, is ik not even better to consider what actually happened?"
En (bl. 136):
".... concentration on the time of
agreement alone is surely unduly narrow.
If the covenantor is in fact suffering severe
hardship at the time of breach, or hindsight
reveals that the public is suffering some
disadvantage, why should the court exclude
its knowledge of this from its consideration?"
In Suid-Afrika het Price, R., in Aling and Streak v.
Olivier, 1949(1) S.A. 215 (T.), 'n standpunt soortgelyk
aan/
59
aan die bogemelde Engelse benadering ingeneem. Daar is ook
blyke van hierdie standpunt in 'n aantal
latere sake: kyk bv.Strathsomars Estate Co. Ltd v. Nel,
1953(2) S.A. 254 (O.D.) op bl. 259 E-F; Weinberg v.
867 Mervis, 1953(3) S.A. 863 (K.) op bl./G-H; Filmer and
Another v. Van Straaten, 1965(2) S.A. 575 (W.) op bl. 579
H;
Diner v. Carpet Manufacturing Co. of S.A. Ltd, 1969(2)
S.A. 101
(D.&.K.P.A.) op bl. 105 G-H; Stewart Wrightson
(Pty) Ltd and Anotner v. Minnitt, 1979(3) S.A. 399 (K)
op bl. 403 F-H; Allied Electric (Pty) Ltd v. Meyer and
Another, 1979(4) S.A. 325 (W) op bl. 330 G-H. Ek
meen nie dat hierdie benadering gevolg behoort te word
nie. 'n Ooreenkoms wat 'n beperking op die handelsvryheid
van 'n party plaas, is nie 'n nietige ooreenkoms nie, maar
'n/
60 'n ooreenkoms wat onafdwingbaar is wanneer dit in stryd met die
openbare belang is. Die belangrike vraag is dus nieof 'n ooreenkoms
van so 'n
aard is dat dit ab initio ongeldig is nie, maar of dit 'n ooreenkoms is
wat die hof, gesien die vereistes van die openbare belang, nie behoort af te
dwing nie.
Ek meen derhalwe dat die mening wat deur Botha, R., in National
Chemsearch (S.A.) v. Borrowman and Another, supra, en deur Van
den Heever, R., in Drewtons (Pty) Ltd v. Carlie, supra, oor
hierdie aangeleentheid uitgespreek is, korrek is. In eersgenoemde saak het
Botha, R., onder meer gesê (op bl. 1107 G-H):
"With regard to agreements in restraint of trade, it seems to me that the Court's concern is to assess the effect of an order enforcing the agreement in the light of the dictates of public policy, and that khe proper time for making that assessment is the time
when/
61
when the Court is asked to make the order, taking into account the relevant circumstances existing at that time."
In die Drewtons—saak het Van den Heever, R., o.m. gesê
(bl. 312 F):
"The only enquiry is whether the Court should compel compliance with a particular agreement or not at a given time."
En (bl. 313 D-E):
".... the Court wiil not enforce
certain contracts, not because they
are
void ab initio, but on the grounds of
expedience because
performance will
detrimentally affect the interest of
the community ".
Met wat hierbo gesê is, wil ek nie te kenne gee
dat die oomblik waarop die hof gevra word om aan 'n be-
perkende bepaling
gevolg te gee, in alle gevalle die
enigste oomblik is wat ter sake sal wees nie. Ander
tye/......
62 tye kan denkbaar ook relevant wees. In 'n geval soos die
onderhawige, byvoorbeeld, waar vergoeding weens verbreking van 'n beperkende
bepalinq ten opsigte van 'n sekere tydperk geëis word, sou dit 'n relevante
vraag wees of die beperking gedurende die geheel
van daardie tydperk afdwingbaar
was. Om 'n ander geval te neem: Indien A bv. 'n interdik sou vra om 'n beperking
af te dwing wat,
volgens die ooreenkoms tussen hom en B, nog twee jaar moet
loop, sou die hof, so goed hy kan, ag slaan op omstandighede wat waarskynlik
gedurende daar-die tydperk sal bestaan.
Aanvaarding/
63.
Aanvaarding van die sienswyse dat wanneer 'n hof gevra word om 'n beperkende bepaling af te dwing, hy ag slaan op omstandighede wat heers wanneer hy gevra word om die beperking af te dwing, bring m.i. verder logies mee dat die hof op daardie tydstip moet beslis of hy gaan beveel dat die geheel, of slegs 'n gedeelte, of geen gedeelte, van die beperking afgedwing behoort te word. Dit sou miskien gesê kon word dat die afdwing van enigiets minder as die geheel van die beperking waarop die partye oorspronklik ooreengekom het, daarop neerkom dat die hof se bevel op 'n wysiging van die ooreenkoms wat die partye aangegaan het, neerkom, en in
'n/
63(a) 'n sekere sin is clit natuurlik so. Hou 'n mens egter in
gedagte dat die vraag waarom dit gaan die afdwing-baarheid al dan nie
van die
beperkende bepaling is en, verder, dat oorwegings van die openbare belang bepaal
of so 'n beperking afdwingbaar behoort te
wees, dan is dit m.i. logies en
realisties om die houding in te neem dat indien die afdwing van enige gedeelte
van 'n beperking op
die relevante tydstip vir die gemeenskap skadelik sou wees,
die hof by magte moet wees om te beveel dat daardie gedeelte nie afgedwing
kan
word nie. Hierdie gedagte dat die hof nie daartoe beperk moet wees om te kan se
dat 'n beperking in sy geheel óf afdwingbaar
of onafdwingbaar is nie,
maar dat hy ook by magte moet wees om in 'n gepaste gevai,
63(b)
in die lig van die vereistes van die openbare belang,
kan te/sê dat 'n beperking slegs ten dele afdwingbaar of
onafdwingbaar is, is reeds in sekere onlangse beslissings
uitgespreek, en
ek stem daarmee saam. Kyk die opmerkinge
van Botha, R., in National
Chemsearch (S.A.) v. Borrowman
and Another, supra,
op bl. 1114F-1115D, en van Van den
Heever, R., in Drewtons (Pty) Ltd v.
Carlie, supra,
op bl. 312 C-D en 3B-F.
Daar is namens die respondent betoog dat
die reg wat ons howe tot nog toe
met betrekking tot
ooreenkomste wat 'n beperking op 'n party se
handelsvryheid
plaas, toegepas het, onveranderd gelaat moet word, al sou
dié/
64 dié reg ook Engelse reg wees wat nie in
ooreenstemming met die beginsels van ons reg is nie. Die betoog lui dat daar
moontlik
talle ooreenkomste aangegaan is in die geloof dat die reg, soos tot nog
toe toegepas, gevestigde reg is en dat baie persone dalk
skade kan ly indien
daardie reg nou verander sou word. Ek kan nie met hierdie betoog saamstem nie.
Wanneer iemand 'n ooreen—
koms aangaan waarin hy toestem dat sekere
verpligtinge op hom gelê word, kan normaalweg verwag word dat hy ernstig
bedoel om
daardie verpligtinge na te kom, en ek is nie bereid om te aanvaar dat
daar dalk baie persone is wat sulke verpligtinge op hulle geneem
het in die
geloof dat hulle daarvan bevry sal word omdat hul.le
teenparty/
65 teenparty nie sal kan bewys dat die ooreenkoms inter
partes redelik is nie. Die benadering dat 'n persoon wat 'n ooreenkoms wat
hy aangegaan het, wil aanveg, die las moet dra om te bewys dat
die ooreenkoms
teen die openbare belang is, is m,i. nie 'n nuwigheid wat nie toegelaat moet
word nie. In hierdie verband wys ek ook
daarop dat (soos reeds hierbo aangedui)
hoewel die Engelse reg bepaal dat die persoon wat hom op 'n ooreenkoms beroep,
moet bewys
dat die oor-eenkoms redelik teenoor die ander party is, dit
terselfdertyd bepaal dat die persoon wat beweer dat 'n ooreenkoms onafdwingbaar
is omdat dit teen die
openbare/
66 openbare belang is, die las dra om te bewys dat dit inderdaad teen die
openbare belang is. Ek wys verder daarop dat die benadering
tot die reg op die
onder-hawige gebied wat ek voorstaan, nie meebring dat oor-wegings van die
redelikheid of onredelikheid van
beperkende bepalings in 'n ooreenkoms nie
langer relevant is nie. Met betrekking tot die mening dat die vraag van die
afdwingbaarheid
van 'n beperking beoordeel moet word in die lig van die
omstandighede wat daar heers wanneer die hof gevra word om die beperking
af te
dwing, kan dit nie as 'n feit aanvaar word dat dié benadering 'n swaarder
las op die persoon wat die afdwing van die
ooreenkoms
teenstaan/
67 teenstaan, sal plaas as wanneer daar net op die
omstandig-hede wat by die aangaan van die ooreenkoms geheers het, gelek sou word
nie. Dit sal van die feite van die betrokke geval afhang of dit so sal wees. Die
feite sou denkbaar sodanig kon wees dat die gemelde
benadering tot die voordeel
van die persoon wat die afdwing van die ooreenkoms teenstaan, sal wees. Verder
wys ek daarop dat my sienswyse
oor die moment wanneer die afdwingbaar-heid van
'n beperking beoordeel moet word nie heeltemal nuut is nie. Soos reeds aangedui
is,
het 'n volle reg-bank van die Transvaalse Provinsiale Afdeling reeds In 1979
in die National Chemsearch-saak, supra, per Botha, R., beslis dat
die vraag van die afdwingbaarheid van 'n ooreenkoms beoordeel moet word in die
lig van die
68 omstandighede wat daar heers wanneer die hof gevra word om 'n
beslissing te gee. In die Drewtons-saak, supra, het Van den
Heever, R., in 1981 ook so in die Kaapse Afdeling beslis. (Die ander twee
regters wat in die saak gesit het, het hulle
nie oor die aangeleentheid
uitgespreek nie.)
Voordat ek tot die bespreking van die getuienis wat in die
saak afgelê is, oorgaan, is dit miskien gewens om die belangrikste
punte
in die bespreking van die regsposisie hierbo kortliks saam te vat:
(1) In ons gemene reg is daar niks te vind
wat verklaar dat 'n bepaling in 'n ooreenkoms wat 'n
party/
68(a) party se handelsvryheid inkort, ongeldig of onafdwing-baar
is nie.
(2) Die benadering wat in talle Suid-Afrikaanse beslissings gevolg is dat 'n bepaling in 'n ooreenkoms wat 'n beperking op die handelsvryheid van 'n party plaas, prima facie ongeldig of onafdwingbaar is, is 'n benadering wat uit die Engelse reg afkomstig is. (3) Die Engelse reg hou in dat elke inkorting van 'n party se handelsvryheid prima facie onafdwingbaar is as synde teen die openbare belang, en dat 'n party wat so 'n bepaling wil afdwing, die las dra om te be-wys dat die bepaling inter partes redelik is. Wat die kwessie van bewyslas betref, geld die verdere
reël dat die party wat beweer dat 'n beperkende bepalng
teen/
68(b) teen die openbare belang is, moet bewys dat dit so is.
(4) Dit is 'n beginsel van ons reg dat oor-eenkomste wat teen die openbare belang is, nie afge-dwing kan word nie, en 'n mens sou dus kon sê dat 'n ooreenkoms wat iemand se handelsvryheid inkort teen die openbare belang, en dus onafdwingbaar, is indien die omstandighede van die betrokke geval sodanig is dat die hof van oordeel is dat die afdwing van die ooreenkoms die openbare belang sou skaad. (5) Dit is in die openbare belang dat oor-eenkomste wat vryelik aangegaan is, nagekom moet word. Dit is egter ook, in die algemeen gesê, in
die openbare belang dat iedereen hom vir sover moontlik
vryelik/.......
68(c)
vryelik in die handels- en beroepswêreld
moet kan
laat geld. Dit kan aanvaar word
dat 'n bepérking van 'n
persoon se handelsvry-heid wat onredellk is, waarskynlik ook die openbare belang
sou skaad indien die
betrokke persoon daaraan | gebonde gehou sou word
(6) Die vraag of 'n beperkende bepaling af-dwingbaar is, moet in ons reg beoordeel word in die lig van die vraag of die afdwing daarvan die openbare belang sou skaad. (7) Aanvaarding van die sienswyse in (6) hierbo genoem, bring sekere gevolge mee, o.a. dat
wanneer/.,......
68(d) wanneer iemand beweer
dat hy nie gebonde is aan 'n beperkende bepaling waartoe hy in 'n ooreenkoms
toege-stem het nie -
(a) hy die las dra om te bewys dat die afdwing van die bepaling teen die openbare belang sal wees; (b) die hof moet let op die omstandighede wat geld op die tydstip waarop hy gevra word om die beperking af te dwing; en (c) die hof nie daartoe beperk is om te be-vind dat 'n beperkende bepaling in sy geheel afdwingbaar of onafdwingbaar is nie, maar ook by magte is om te beslis dat 'n ge-
deelte/
68(e) deelte van so 'n bepaling afdwingbaar of onafdwingbaar is.
Ek let
vervolgens op die getuienis wat daar in die saak afgelê is. Die appellant,
wat die eerste getuienis voor die hof afgelê
het, het net twee getuies
opgeroep, nl. mnr j. Barclay, 'n streeksbestuurder van die appellant in die
gebied waar die respondent
as verkoops-man opgetree het, en mnr J.P. Gower, die
appellant se | besturende direkteur. Die respondent het self ge-tuig, en daarby
het elf ander persone vir hom getuig
Barclay/
69 Barclay het getuig oor die artikels wat deur die appellant se
verkoopsmanne verkoop word; die op-leiding in die verkoopkuns wat
aan die
respondent gegee is toe hy hom by die appellant aangesluit het; die leiding in
verband met allerlei aangeleenthede wat oor
'n tydperk van etlike maande daarna
aan die respondent gegee is om hom met die werwing van klante te help;
inligtingstukke wat aan
die respondent gegee is om hom in staat te stel om aan
klante inligting oor die hoe-danighede en gebruik van die appellant se produkte
te gee; en boeke wat aan die respondent gegee is waarin hy be—
sonderhede moes aanteken van alle bestellings wat hy
ontvang het en van alle persone wat hy in die loop van sy
werwingswerk/
70 werwingswerk besoek het. Dit was gemene saak tussen die
partye dat die respondent 'n bedrewe en ervare sweiser was, maar dat hy
geen
ondervinding as verkoopsman gehad het toe hy hom by die appellant aangesluit het
nie. Volgens Barclay het dit heelwat tyd geneem
voordat die respondent in die
verkoopkuns bedrewe geraak het, maar, het hy getuig, die respondent was
naderhand so 'n goeie verkoopsman
dat die appellant dit as 'n verlies ge-voel
het toe hy in Januarie 1979 by die appellant weg is en verkoopsman gaan word het
by 'n
maatskappy wat 'n mede-dinger van die appellant was, nl. Welding Advisory
Services (Pty) Ltd. (Daar is in die getuienis na hierdie
maatskappy as "WASP"
verwys, en ek sal dit ook so noem.)
Barclay/
71 Barclay het getuig dat die appellant se verkoopsmanne vir hom
'n belangrike bate is. "We regard them", het hy gesê, "as very
valuable
assets to the Company. It is the only way to get money." Dit is 'n duur proses,
het hy gesê, om 'n verkoopsman op
te lei, | en wanneer 'n verkoopsman wat
in 'n sekere gebied bekend geword het, weggaan, veroorsaak dit heelwat onkoste
voordat 'n
ander persoon opgelei en in sy plek aangestel kan word. Dit bring ook
heelwat ontwrigting mee, het hy gesê, veral wanneer 'n
verkoopsman wat by
die appellant
weggaan daarna 'n verkoopsman by 'n mededinger van die
en appellant word/in dieselfde gebied werksaam bly waarin hy
vir die appellant as verkoopsman opgetree het. Barclay
het/
72
het in hierdie verband ook o.m. gesê dat die
appellant
heelwat klante verloor het toe die respondent by hom
weg is en
dat die appellant heelwat moeite ondervind het
om hierdie klante terug te
wen. In kruisondervraging
op hierdie punt het hy gesê dat hy nie die
name van
hierdie klante kon noem nie, "as I am not in charge of
that area."
Aan die einde van sy hoofgetuienis is aan
Barclay 'n vraag gestel oor die
nodigheid vir 'n beperkende
bepaling soos dié wat in die ooreenkoms
tussen die
appellant en respondent voorkom. Die vraag, en die
getuie se antwoord daarop, lui soos volg:
"Now, Mr. Barclay, as one of the senior people in the defendant company responsible for sales activities, can you express a view as to the need for having a restraint
clause/
73
clause to protect the interests of the company? Are you able to say what would happen if there weren't such a restraint
clause in the employment contract?
My Lord, if there weren't any restraint clause we would have had more people doing this. This would be - well we consider this industrial espionage. We train them, we give them areas, we supply customer history records, and then they simply move over into any sphere, or any field to any opposition, and virtually move the customer's with them . We would go bankrupt in a very very short time if we did not have this restraint clause."
Hierdie bewerings van Barclay is nie in kruisondervraging
aangeval nie. Hy
is geen vrae daaroor gevra nie.
Die kruisondervraging van Barclay was in hoof-
saak daarop toegespits om aan hom te stel wat die res-
pondent se saak oor sekere punte was en wat sy advokaat
sou betoog, veral (a) dat die opleiding en algemene voor-
ligting/
74 ligting wat die respondent van beamptes van die appellant
ontvang het nie van veel praktiese waarde was nie en dat die respondent
se
sukses as verkoopsman hoofsaaklik te danke was aan sy eie persoonlikheid en aan
sy vermoë as bedrewe sweiser om die gebruik
van die apparaat wat hy
verkoop, prakties te demonstreer; en (b) dat die appellant teen die einde van
1976 nie sy verkoops-manne
van al die nodige produkte kon voorsien het om hulle
bestellings uit te voer nie; dat dit, tesame met die feit dat die appellant
se
produkte duurder as dié van sy mededingers was, meegebring het dat die
respondent se kommissietjek in Desember 1976 en
Januarie 1977 so gekrimp het dat
hy nie meer 'n bestaan kon maak nie en dat hy as gevolg daarvan by die appellant
weg is om verkoops-
man/
75 man by WASP te gaan word. (Dit is duidelik dat hierdie
aangeleenthede nie verband hou met die inhoud van die ooreenkoms tussen
die
partye nie, maar met omstandighede wat ná die aangaan van die
ooreenkóms ontstaan of be-staan het.) Wat (a) betref,
is dit ook aan
Barclay gestel dat alle "goodwill" wat die respondent opgebou het, "goodwill"
was "which he built up in his own way,
and that is what he took away with him
when he left your employment." Barclay se antwoord op hierdie en ander dergelike
stellings
was dat toe die respondent by die appellant weg is, hy "the knowledge
of where to apply these products, how to apply these products,
how
to demonstrate these products and what best use
each type of rod could be put to" met hom saamgeneem het.
Hy/
76 Hy het ook gesê dat die respondent in "various sales techniques" onderrig is. Wat (b) betref, was dit ge-mene saak tussen die partye dat die appellant, wat nage-noeg al sy produkte van die buiteland af invoer, weens 'n beperking wat destyds op invoer uit die buiteland geplaas is, teen die einde van 1976 sekere probleme met die invoer van produkte ondervind het. Wat die kwessie van die pryse van die appellant se produkte betref, het Barclay getuig dat dit die appellant se benadering is dat "price becomes secondary when a customer is accustomed to using a product....", en, verder, dat in die 8 jaar wat hy by die appellant was, die appellant steeds gegroei het, "so prices have no reflection on this." Barclay het
toegegee/
77
toegegee dat daar moontlik 30 maatskappye in die Vaal Driehoek
en omliggende gebiede was wat produkte soortge-lyk aan dié van
die
appellant voorsien het.
Gower het getuig dat die appellant in 102 lande van
die wêreld sake doen, dat dit oral van die-selfde verkoopstegnieke gebruik
maak, en dat dit die grootste verskaffer van "maintenance welding consumables"
in die suidelike halfrond is. Die getuie het, net
soos Barclay, die
belangrikheid van verkoopsmanne vir die appellant beklemtoon, en volgens hom is
die "hiring, training and retaining
of sales agents" 'n belangrike saak. Sonder
"sales agents", het hy getuig, "we would not have an organisation at all." Gower
het
ook, net soos Barclay, getuig dat 'n groot bedrag in die op-
78 leiding
van 'n verkoopsman belê word, en sy mening is dat dit derhalwe wenslik is
"that the Company's investment be protected
by some form of restraint." Geen
vrae is oor hierdie mening in kruisondervraging aan Gower gestel nie.
Gower
het, met verwysing na dokumente wat deur die respondent blootgelê is,
aangetoon dat die respondent met heelwat meer as
100 maatskappye en ander klante
sake gedoen het terwyl hy verkoopsman by die appellant was, en dat hy ook met
baie van hierdie maat-skappye
en ander klante sake gedoen het nadat hy by WASP
verkoopsman geword het. Dit blyk onder meer uit hierdie dokumente dat die
respondent
tussen Februarie 1977 en Januarie 1979 (d.w.s. die twee jaar wat hy
by
79 WASP verkoopsman was nadab hy by die appellant weg is) van vier groot
klante van die appellant bestellings ter waarde van sowat
R123 000 verkry het.
Wat al hierdie getuienis betref, moet egter bygevoeg word dat dit blyk dat baie
van die klante van die appellant
na wie Gower verwys het - o.a. die vier van wie
die bogemelde groot bestellings verkry is - ook klante van WASP was
vóórdat
die respondent verkoopsman by WASP geword het, en dat
Gower nie die name kon noem van klante wat by die appellant weg is nadat
dïe
respondent by WASP verkoopsman geword het nie. Die getuie was nietemin
van mening dat, aangesien die respondent heelwat "goodwill"
in sy gebied opgebou
het, dit waarskynlik was dat die appellant klante verloor het toe die respondent
by die appellant weg is en
in dieselfde gebied verkoopsman by
80
WASP geword het. Dit is aan die getuie gestel (net soos dit
aan Barclay gestel is) dat al die "goodwill" wat deur die respondent opgebou
is,
die resultaat van sy "own efforts" was. Gower se antwoord hierop was : "These
efforts, my Lord, were made possible because of
the training given by our
company and specifically by Mr Barclay."
Die respondent het sy getuienis
afgelê nadat al sy getuies getuig het. Hy het getuig, kort gestel, dat die
appellant teen die
einde van 1976 'n te-kort aan sekere produkte ondervind het
en dat sy ge-volglike onvermoë om al die bestellings van sy verkoops-manne
uit te voer, tesame met die feit dat die appellant
se/
81 se produkte so duur was, meegebring het dat sy (die respondent se)
kommissietjek irt Desember 1976 tot sowat R200 en in Januarie
1977 tot sowat
R260 gedaal het nadat dit tevore sowat Rl 000 of Rl 100 per maand was. Hy is
gevolglik by die appellant weg. In antwoord
op die vraag van sy advokaat waarom
hy na WASP toe oorgegaan het, het hy gesê: "Daar is vir my dieselfde area
geoffer wat ek
in werk, ek het - op 'n pensioen-het hulle vir my gesê ek
kom op 'n pensioen, 'n siekefonds." Hy het pas by WASP begin toe
hy deur die
appellant gewaarsku is dat hy in stryd met sy ooreenkoms met die appellant
optree. Hy het egter besluit om hom nie by
die oor-eenkoms te hou nie, want, het
hy in kruisverhoor gesê,
"wie/
82 "wie sal dan vir my vrou en kinders sorg." Die respon-dent het
verder getuig dat hy geen geheime inllgting van die appellant af
na WASP toe
geneem het nie; dat die appellant hom, wat die verkoopkuns betref, "niks wat
waardevol is" geleer het nie, en dat hy
geen klante van die appellant af
weggeneem het nie. Die respondent wou in kruisverhoor nie eintlik reguit
antwoord op die vraag of
dit hom bevoordeel het dat hy as verkoopsman van WA5P
in dieselfde area aaangestel is waarin hy as verkoopsman van die appellant
opgetree het en baie klante gehad het nie. Sy getuienis op hierdie punt kom
daarop neer dat dit hom in 'n sekere mate bevoordeel
het/
83 het, maar nie veel nie, omdat baie van sy vroeëre klante hom
gewantrou het en gevra het hoe hy WASP se produkte kon aanprys
as hy vroeër
die appellant se produkte as die beste aan hulle voorgehou het.
Ek let
vervolgens op die getuienis van die getuies wat ten behoewe van die respondent
getuighet.
Mnr. C Davidson,'n voormalige streekbestuurder en verkoopsman van
die appellant, se hoofgetuienis was, kort gestel, dat die respondent
(vir wie hy
geken het toe hy verkoopsman by die appellant was) sy eie ver-koopsmetodes
gevolg het; dat daar niks unieks was in die
opleiding wat die appellant sy
verkoopsmanne gegee het
nie/
84
nie; dat daar niks unieks in die appellant se produkte of in sy verkoopstegnieke was nie; dat daar 30 of meer maatskappye in die Vaal Driehoek, insluitende die Witwatersrand en Pretoria, was wat produkte soos dié van die appellant verkoop het en dat hulle produkte goedkoper as dié van die appellant was; en dat wanneer 'n verkoopsman by die appellant weggaan, hy geen besondere kennis met hom saamneem en oor geen geheime inligting beskik nie. Die getuie het getuig dat hy by die appellant weg is vanwee die tekort aan produkte wat die appellant aan die einde van 1976 ondervind het, en dat hy toe verkoopsman by WASP geword het. Hy het 'n maand by WASP gebly.
Davidson/
85 & 86 Davidson het ook gesê dat hy die beperking
wat sy ooreenkoms met die appellant op hom geplaas het (dieselfde beperking
as
in die geval van die respondent) as onredelik beskou het. Dit blyk dat hy dit om
per-soonlike redes so beskou het: hy het 'n huis
in die Johannesburgse gebied
gekoop en dit sou hom nadelig getref het as hy moes weggetrek het om elders te
gaan woon. In herverhoor
het hy, in antwoord op 'n leidende vraag, gesê
dat dit immorele optrede van die kant van die appellant was om sy ooreenkoms
met
sy voormalige ver-koopsmanne af te dwing nadak hy hulle nie van voidoende
produkte voorsien het om 'n behoorlike beskaan te konrmaak
nie/
87
nie.
In kruisondervraging het Davidson gesê dat die
appellant se verkoopsmetodes effektief was om sy eie produkte te verkoop, maar
nie noodwendig om die produkte van ander te verkoop nie. Hy het toegegee dat hy
waarde-volle ondervinding by die appellant opgedoen
het, ook wat verkoopstegniek
betref, en dat dit hom gehelp het om 'n aanstelling te kry by die maatskappy vir
wie hy ten tyde van
die verhoor gewerk het. Dit het hom gehelp, het hy
gesê, "in that I was presumed to be a person who would be able to sell
effectively
in that area."
Die respondent se tweede getuie, Mnr N. Derman, het in 1974 as verkoopsman by die appellant
begin/
88 begin werk, en nadat die respondent in Januarie 1977 by
die appellant weg is, het hy vir 'n tyd lank as verkoops-
man opgetree in
die gebied waarin die respondent ver-
koopsman was. Volgens sy getuienis het
hy - skynbaar
ult die staanspoor - goeie sake in die gebied gedoen.
Hy is opgevolg deur ene Miljo, wat deur hom opgelei is,
en ook Miljo het (volgens die getuie) 'n goeie bestaan
gemaak. Volgens Derman het hy geen verkoopsweerstand
ondervind omdat die respondent nie langer die appellant
se verkoopsman in die gebied was nie. Die getuie het
ook oor ander aangeleenthede getuig, soos bv. die prys
van die appellant se produkte en die tekort aan produkte
wat teen die einde van 1976 ontstaan het. Dit is nie
nodig om meer daaroor te sê nie. Derman het ook soos
sommige/
89 sommige van die ander van respondent se getuies, gesê"
dat appellant se verkoopsmetodes effektief
was om die respondent se produkte te verkoop, maar dat dit nie noodwendig in die
geval van ander se produkte effektief
sou wees nie. In kruisondervraging het hy
o.m. gesê dat, anders as wat sekere ander verkoopsmanne ondervind het, die
hoë
pryse van die appellant se produkte hom nie in sy verkope gestrem het
nie.
Mnr H.E. Nel, 'n sweiser by "Veldmaster", het getuig oor 'n insident in Oktober 1976 waarby die respondent betrokke was. Oit is nie van belang nie en geen besonderhede hoef daaroor gegee te word nie. Hy is nie gekruisvra nie.
Mnr/
90 Mnr M. Louw, 'n dienstevoorman by "Veldmaster", het getuig dat
prys 'n belangrike rol by die koop van elek-trodes
speel. Hy is nie gekruisvra nie.
Mnr A. Parker was 'n verkoopsman by die
appellant en het in Julie 1978 na WASP gegaan, waar hy ook verkoopsman was.
Volgens sy hoofgetuienis
beoor-deel, is Parker as getuie opgeroep bloot om
verskeie punte van kritiek op die appellant uit te spreek, o.m. met betrekking
tot die hoë pryse van die appellant se produkte, die kwaliteit van die
produkte, die tekort aan produkte wat daar ontstaan het,
en die
ná-sorgdiens wat deur die appellant verskaf is. Dit is nie nodig om na
die besonderhede van die kritiek te verwys nie.
Die/
91
Die getuie het die appellant se verkoopsmetodes as
"gimmickry" bestempel. Dit is in kruisverhoor aan Parker
wat gestel dat waar 'n verkoopsman wat oor 'n tydperk van 'n jaar of
agtien maande in 'n sekere gebied as die verkoopsman van 'n maatskappy se produkte bekend geword het na 'n mededingende maatskappy in dieselfde gebied oorgaan, hy makliker verkope met betrekking tot dieselfde soort produkte sal kan beklink as iemand wat nuut as verkoops-man by die eersgenoemde maatskappy begin. Sy antwoord was: "Yes, to a degree that would be true."
Die getuie D. Botha was ten tyde van die verhoor 'n verkoopsman by WASP in dieselfde area waar hy voorheen 'n verkoopsman van die appellant was. Sy hoof-getuienis was daarop gerig om te sê dat die appellant
se/
92
se pryse hoog was, dat die appellant minder produkke
aanhou
as WASP, dat die appellant se rekeninge-stelsel
swak is, en dat die appellant se verkoopstegnieke maar
net "little
stories" is. In kruisverhoor het hy gesê
dat hy verwag het dat hy by
WASP uit die staanspoor goeie
sake sou doen met mense wat sy klante was toe hy nog by
die appellant was, maar dat hy gevind het dat hy in 'n
mate aan
geloofwaardigheid ingeboet het omdat hy eers
die een maatskappy se produkte aangeprys het en daarna
die ander s'n. Dus, het hy getuig, "many of the
customers I had as Magna customers, I still
even haven't got back today as WASP customers" - 'n bewering
wat skyn in te hou dat hy wel sommige van die appellant
se klante oorreed het om klante van WASP te word.
Mnr/
93
Mnr F.C. Platt is die besturende direkteur van WASP. In sy hoofgetuienis het hy o.m. gesê dat pryse 'n groot rol by kopers speel en dat daar 35 of selfs meer maatskappye is wat dieselfde soort produkte as die appellant en WASP verkoop. Hy het verder getuig dat WASP dit nog nooit nodig geag het om 'n "restraint clause" in sy ooreenkoms met sy verkoopsmanne op te neem nie. WASP vind dit onnodig, het hy gesê, omdat die mark groot is, en buitendien meen WASP dat dit nie 'n goeie beleid is om verkoopsmanne te beperk nie: "The way to retain customers", het hy as sy mening gegee, "is to retain the agents, not to stop them selling after they have left, but to retain them so they continue to sell for you." Maar, het hy in hierdie
verhand/
94 verband verder in kruisverhoor gese, "if Magna wishes to keep
a restraint clause in their contract, that is their right, and they
are quite
entitled to do that." Dit blyk uit Platt se getuienis dat WASP wel 'n "restraint
clause" het in ooreenkomste wat hy met
sy direkteure aangaan.
'n Aansienlike
deel van Platt se getuienis is gewy aan 'n bespreking van 'n suggestie dat WASR
met die respondent saamgespan het om
die appellant se teeneis te bestry en dat
WASP die respondent se koste in ver-band met die saak betaal. Ek verwys nie
verder na hierdie
aangeleentheid nie,behalwe om te sê dat dit 'n rol
gespeel/
95 gespeel het by die verhoorregter se beslissing om
prokureur-en-kliënt-koste teen die appellant toe te ken.
Mnr A.R. Memel
het omtrent vier jaar by die appellant gewerk en het sy diens in Mei 1977
verlaat. Hy het getuig oor die tekort wat
die appellant aan sekere produkte
ondervind het in die tyd toe die res-pondent by die appellant weg is. Hy is nie
gekruisvra nie.
Mnr P. Lockhart-Ross was 'n verkoopsman by die appellant net nadat die respondent daar gekom het, en hy was verkoopsman by WASP toe die respondent in Januarie 1977 daar gekom het. Hy het getuig dat die
appellant/
96 appellant se produkte duur was, dat die appellant se
verkoopsmetodes "gimmick selling" was, en dat die respon-dent se sukses as
verkoopsman toe te skrywe was aan sy vermoë om praktiese demonstrasies te
gee van die ge-bruik van die apparaat wat hy wou verkoop.
Mnr E.L. Marais, 'n
prokureur, en Mev. A.M. Ellis, die eggenote van die respondent, se getuienis was
beperk tot die punt dat die respondent
self vir die koste van die saak teen die
appellant betaal het.
Ek vind niks in die ooreenkoms tussen die partye of in die getuienis wat 'n
bevinding sou kon regverdig dat die beperking wat die
respondent opge-lê
is, strydig met die openbare belang is nie. In sy uitspraak in die hof a
quo sê die geleerde regter
97 dat hy tot die gevolgtrekking
gekom het dat "the restraint agreement was unreasonable as between the parties
and contrary to the
public interest." Daar word nie gronde vir die bevinding dat
die beperking teen die openbare belang is in die uitspraak aange-gee
nie,
behalwe as dit te vind is in die verhoorhof se siening dat die beperking
onredelik teenoor die respondent was. In die betoogpunte
wat vir die doel van
die appèl opgestel is deur die advokate wat die respondent in die hof a
quo verteenwoordig het (hulle het nie in hierdie hof verskyn nie), word
daar gesê dat die beperking teen die openbare belang
is/.
98 is omdat dit meebring dat die publiek die geleentheid ontneem
word om met die respondent sake te doen. Ek kan, in die lig van die
feite van
die saak, in die feit dat die publiek vir 'n beperkte tyd in 'n beperkte area
die geleentheid ontneem word om 'n sekere
soort apparaat (wat, volgens die
getuienis, vryelik beskikbaar is) van 'n enkele verkoopsman soos die respondent
te koop, geen sodanige
benadeling van die publiek sien wat die bevinding kan
regverdig dat die afdwing van die beperking teen die openbare belang is nie.
Wat die kwessie van die onredelikheid van
die/
99 die ooreenkoms teenoor die respondent betref, kan ek ook nie
saamstem met die gevolgtrekking waartoe die hof a quo gekom het nie.
Die
geleerde verhoor-regter het die saak beslis op die grondslag dat die appellant
nie bewys het dat die beperking redelik was nie,
maar ek meen dat selfs indien
'n mens hierdie benadering sou volg - 'n benadering wat, soos hierbo gesê,
na my mening verkeerd
is - die bevinding van die hof nogtans nie korrek was nie.
Die hof was die mening toegedaan dat die appellant se doel nie was om
hom op 'n
redelike wyse te beskerm nie, maar
dat/
100 dat dit bloot gepoog het "to exclude competition", en dat die
beperking niks anders was nie as 'n "restraint against mere competition
per se, which of course is not enforceable Ek kan met hierdie siening nie
saamstem nie. Sowel Barclay as Gower het getuig oor die belangrikheid
van
verkoopsmanne vir die appellant en die nodigheid vir 'n beperkende bepaling.
Hierdie getuienis is geensins in kruisverhoor betwis
nie, en ook die verhoorhof
het geen vrae aan hulle oor hierdie getuienis gestel nie. Daar is ook nooit aan
hulle gesuggereer dat
die appellant 'n oogmerk gehad het soos deur die
verhoorhof bevind is nie, en dit blyk nie waarop daardie bevinding gegrond is
nie.
Die verhoorhof het ook geen oorweging ge-skenk aan die erkenning van die
respondent in klousule
6(a)/
101 6(a) van die ooreenkoms (hlerbo aangehaal) oor die
noodsaaklikheid vir die beperking nie. Ek wil geensins te kenne gee dat hierdie
erkenning van deurslaggewende belang in hierdie verband is nie, maar dit is
darem ook nie sonder betekenis nie, en die respondent
kan in die aangesig
daarvan beswaarlik beweer dat die appellant se doel bloot was om mededinglng uit
te skakel. Hier kan kortliks
bygevoeg word dat (soos hierbo aangedui is) een van
die respondent se getuies gesê het dat hy die be-perking as onredelik
beskou
het, maar dat dit blyk dak die redes vir sy mening van bloot persoonlike
aard was.
Die respondent het blykbaar teen Januarie 1977, toe hy by die appellant weg is, 'n suksesvolle be-sigheidsverhouding met baie klante opgebou ('n "customer
connection/
102 connection", soos die appellant se advokaat dit genoem
het), en toe hy direk ná sy bedanking by die appellant by WASP
verkoopsman
geword het in dieselfde gebied waar-in hy vir die appellant
verkoopsman was, was dit na my mening vir die appellant redelik om die
beperking
af te dwing. Hier kan bygevoeg word dat daar nooit in die kruisverhoor van
Barclay of Gower gesuggereer is dat die tydperk
van die beperking of die gebied
waarin dit sou geld, onbillik of onregverdig was nie.
Die verhoorhof het dit as uiters onredelik beskou dat die appellant besluit het om die beperking af te dwing nadat die respondent by die appellant weg is omdat die appellant 'n tekort aan produkte ondervind
het/
103 het, soos hierbo genoem. Hierdie siening van die saak is nie
geregverdig nie, want al was die appellant nie in staat om die respondent
van
genoegsame produkte te voor-sien om te verkoop nie, was dit nog geen
regverdiging vir die respóndenk om, in stryd met
sy ooreenkoms met die
appellant, vir 'n mededinger van die appellant ver-koopsman te word in dieselfde
gebied waar hy vir die appellant
verkoopsman was nie. In die appellant se
gemelde betoogpunte word gesê dat die appellant kontrak-breuk gepleeg het
toe hy die
respondent nie van voldoende produkte vir die doel van verkoop kon
voorsien nie en dat die respondent gevolglik ook van sy verpligtinge
onder die
ooreenkoms bevry is. Die respondent het niks van
hierdie/
104
hierdie aard gepleit nie, en daar steek in ieder geval ook niks in die betoog nie. Die appellant het nie kontrakbreuk gepleeg nie. Hier kan kortliks bygevoeg word dat daar nie getuienis was dat die tekort aan produkte nie bloot tydelik was nie, en ook geen getuienis oor hoe lank daar verwag is dat die tekort sou duur nie. Volgens die getuienis van Derman, kan hier gesê word, kon die tekort nie lank geduur het nie.
Die verhoorhof het die ooreenkoms om 'n verdere rede as onredelik beskou, nl. omdat dit bepaal dat die respondent die appellant R250 per week skadevergoe-ding moet betaal vir solank die respondent die ooreenkoms verbreek. Dit is 'n verkeerde siening van die saak. Die kwessie van die betaling van skadevergoeding kom alleen ter sprake indien bevind word dat die beperking
105
regtens afdwingbaar is. Die bepaling dat skadevergoeding
betaalbaar is as die ooreenkoms verbreek word, kan nie
gebruik word om te sê dat die ooreenkoms onafdwingbaar
is nie.
Ek kom nou by die vraag van die appellant se
eis om die betallng van skadevergoeding, soos in sy
teeneis uiteengesit.
Die eis is gegrond op klousule 6(d) van die
ooreenkoms tussen die partye, en dit is gemene saak dat
die klousule voorsiening maak vir die betaling van 'n
strafbedrag, soos bedoel in die Wet op Strafbedinge,
No. 15 van 1962, Art. 3 van hierdie wet lui soos volg:
"Indien dit by die verhoor van 'n eis om 'n strafbedrag vir die hof bjyk dat daardie bedrag buite verhouding is tot die nadeel deur die skuldeiser gely weens
die/
106
die doen of late ken opsigte waarvan die straf beding is, kan die hof die strafbedrag verminder in die mate wat hy onder die omstandighede billik ag: Met dien verstande dak die hof by die bepaling vun die omvang van bedoelde nadeel nie slegs die skuldeisér se ver-moensbelange in ag neem nie, mear ook enige ander regmatige belang wak deur die betrokke doen of late geraak word."
Met betrekking tot die vraag van die be-
wyslas wanneer daar beslis, moet
word of 'n strafbedrag
buite verhouding is tot die nadeel wat 'n
skuldeiser
gely het, soos in bg. art. 3 bedoel, het hierdie hof in
Smith v. Dester, 1977(4) S,A. 937 soos volg beslis
(per Klopper, Vnd A.R., op bl. 942 D-E):
"Na my mening blyk dit dat waar 'n hof met 'n strafbedrng tedoen kry, rus die bewyslas op die skuidenaar om te bewys dat die strafbedrag buite verhouding is
tot/
407
tot die nadeel wat die skuldeiser gely het en dat dit gevolglik verminder be-hoort te word en tot welke mate. In werklikheid is dit 'n vergunning wat die skuldenaar vir die hof vra, nl. dat die hof sy diskresie om die strafbedrag te verminder, in sy guns uitoefen omdat dit anders onregverdig Leenoor hom sou wees as dit nie gedoen word nie. Wanneer die skuldenaar prima facie be-wys geiewer het dat die strafbedrag,ver-minder behoort te word dan rus daar 'n weerleggingslas op die skuldeiser om die skuldenaar se prima facie saak te ontsenu, indien dit vir hom moontlik is."
Die respondent se pleit op die appellant
se eis is bloot 'n ontkenning van
aanspreeklikheid, ge-
grond op die bewering in die pleit dat die
beperking
wat in klousule 6(b) en (c) van die ooreenkoms op die
respondent
gele is, ongeldig is. Die pleit, wat geen
verwysing na die Wet op
Strafbedinge bevat nie, toon
geen/
108 geen blyke van 'n besef dat daar 'n béwyslas, soos
hier-bo genoem, op die respondent rus indien bevind sou word dat die
beperking
afdwingbaar is nie, en dit swyg dan ook oor die vraag wat die hof met betrekking
tot die betaling van die strafbedrag (of
'n gedeelte daarvan) moet beveel indien
bevind sou word dak die beperking afdwingbaar is. Hierdie versuim om die kwessie
van die
betaling van die appellant se eis in sy pleit te behandel, het hom ook
geopenbaar in die wyse waarop die respondent se saak in die
hof a quo
gevoer is. Daar is nl. geen poging aangewend om - bv. met verwysing na boeke of
dokumente wat op die appellant se sakebedrywig-hede
oor die relevante tydperk
betrekking het - inligting
voor/
109
voor die hof te lê op grond waarvan die hof sou kon be— sluit of die strafbedrag verminder moet word nie. Al wat die respondent se advokate in hierdie verband gedoen het, was om vrae van 'n algemene aard aan Barclay en Gower in kruisverhoor te stel. Barclay is gevra of hy enige getuienis kon lewer oor hoe die "profit history" van die appellant in die jare 1975-1976 verge-lyk met dié in die jare daarna. Sy antwoord was dat "this is not in my sphere at all", en dat hy nie weet nie. Gower is ook gevra of hy kon getuig oor die appellant se "profit history" in 1975-1977. Sy antwoord was,dat hy dit nie kon onthou nie. Hy is Loe niks verder daar-
oor/
110
oor gevra nie. Toe hy gevra is of hy kon onthou wat
die
appellant se "profit history" in die jare daarna was,
het Gower gesê:
"The current year, yes, my Lord."
Hy is niks verder daaroor gevra nie. Later
in sy
kruisverhoor is hy gevra:' "Can you point to any loss
suffered by your company as a result of Mr Ellis'
leaving you?", en sy antwoord was:
"My lord we did experience a loss inasmuch as that we experienced resistance from the customers which were serviced or looked after by Mr Eliis, as it is said that maintenance people buy with their hearts and not with their heads, and all our salesmen build up a Friendly rapport with their customers, which, should they leave, this rapport has tobe redeveloped, so the company obviously experiences a loss."
Daarop/.........
111
Daarop is dit aan Gower gestel dat "such goodwill ás Mr Ellis built up, was built up entirely by his own efforts." Gower se antwoord hierop (reeds hierbo ge-noem) was: "These efforts my Lord were made possible because of the training given by our Company and speci-fically by Mr Harclay." Die appellant, kan hier hy-gevoeg word, het van die standpunt uitgegaan dat die bewyslas op die respondent was om te toon dat die be— trokke bedrag nie betaalbaar was nie, en, het me getuie-nis voorgelê oor die omvang van skade wat inderdaad ge-ly is nie.
In die bogemelde antwoorde van Barclay en Gower op die vrae wat aan hulle gestel is, is niks te-
vind/..
112
vind wat 'n besluit dat die strafbedrag verminder moet word, sou kon
regverdig nie. In die skrifteliké be-toogpunte van die
respondent se
advokate (hierbo ge-noem) word aangevoer daf daar getuienis deur Derman
ge— Lewer is wat toon dat die appellant
geen skade gely het nie. Hierdie
getuienis van Derman was dat hy na die vertrek van die respondent op 'n
deeltydse basis verkoopsman
van die appellant geword het in die gebied waarin
die respondent voor hom verkoopsman was, dat hy "quite successful" was, en dat
hy geen besondere ver-koopsweerstand wat deur die vertrek van die respondent
veroorsaak is, ondervind het nie. (Dit blyk dat Derman
vir 'n tydperk van 4 of 6
weke op bg. wyse as
verkoopsman/
113
verkoopsman opgetree het, en dat hy daarna ene Miljo, opgelei het om
sy plek in te neem. Mlljo het nie getuig nie). Hierdie getuienis
van Derman,
lui, die, betoog, is prima facie bewys dat die appellant gedurende die
tydperk Januarie 1977 tot Januarie 1979 geen skade , gely het vanweë die
feit dat die
respondent verkoopsman hy WASP gaan word het nie. (In die
alternatief word aangevoer dat indien bevind sou word dat die respondent
sy
ooreenkoms met die appellant verbreek het, hierdie hof "nominal damages" aan die
appellant moet toeken, maar hom sy koste moet
ontneem.) Die bogemelde stukkie
getuienis van Derman bied na my mening geen goeie grond vir die vermindering van
die strafbedrag
nie. 'n Mens staan dus voor die posisie dat nie positief
gese
114
kan word dat daar getuienis is wat die vermindering van die
strafbedrag sou kon regverdig nie, maar dat jy terselfdertyd 'n gevoel
het - die
bekende feitelaat 'n mens nie bra toe om dil sterker as dit te stel nie—
dat as die respondent ten tyde van die verhoor
bewus sou gewees hmt van die
bewyslas wat daar op hom gerus het, daar moontlik getuienis voorgelê sou
kon gewees het wat sy
saak in hierdie verband sou kon bevorder het. Dit is egter
nie nodig om meer hieroor ke sê nie. Die appellant se advokaat het
aan ons
te kenne gegee dat, indien bevind sou word dak die beperking wat op die
respondent geplaas is, afdwingbaar is, die appellant
nie aandring op betaling
van die volle bedrag wat hy
geëis/
113
geëis het nie, en dat 'n bevel wat die respondent gelas om die
bedrag van R1 500 te betaal, die appellant te-vrede sou stel.
Die advokaat het
gesuggereer dat hierdie bedrag gesien kan word as werklike skade wat die
appellant ge]y het vanweë die bogemelde
transaksies ten bedrae van, sowat
R123 000 wat die respondent ge-durende die tydperk Januarie 1977 tot Januarie
1979 met vier klante
van die appellant aangegaan het. Ek meen nie dat die
getuienis met betrekking tot die
gemelde transaksies 'n mens enigsins in staat stel om te
bevind dat enige spesifieke bedrag skade gely is nie,
maar dit doen nie af aan wat ek hierbo in verband met
die/
116
die vraag van die respondent se aanspreeklikheid vir
die ooreengekome strafbedrag gesê het nie. 'n Bevel wat,
soos deur die appellant se advokaat gesuggereer, die
respondent sou gelas om Rl 500 aan die appellant te betaal,
hou 'n
tegemoetkoming van die kant van die appellant
teenoor die respondent in, en
ek meen derhalwe dat so
'n bevel uitgereik moet word.
Uit hoofde van al die voorgaande word soos
volg beveel:
(1) Die appèl slaag met koste, insluitende die
koste van twee advokate.
(2) Die geheel van die bevel van die hof a quo
word/
117
word tersyde gestel en deur die volgende
bevel vervang, nl. :
"Die eiser word gelas om aan die verweerder Rl 500-00, met kostë, te betaal, insluitende die koste van twee advokate. Die bepa-lings van Hooggeregshofreël 69 is nie
van toepassing op die kostebevel nie."
P J RABIE
HOOFREGTER.
KOTZÉ AR.
JOUBERT, AR.
TRENGOVE, AR. Stem saam.
VAN HEERDEN, AR.