South Africa: Supreme Court of Appeal Support SAFLII

You are here:  SAFLII >> Databases >> South Africa: Supreme Court of Appeal >> 1984 >> [1984] ZASCA 116

| Noteup | LawCite

Magna Alloys & Research (S.A.) (Pty) Ltd. v Ellis (109/84) [1984] ZASCA 116; [1984] 2 All SA 583 (A) ; 1984 (4) SA 874 (A) (27 September 1984)

Download original files

PDF format

RTF format


IN DIE HOOGGEREGSHOF VAN SUID-AFRIKA (APPÉLAFDELING) MAGNA ALLOYS & RESEARCH (S.A.)

(PTY) LIMITED Appellank

en
ADOLF CHRISTIAAN ELLIS Respondent

Coram: RABIE, HR, KOTZE, JOUBERT, TRENGOVE et VAN HEERDEN,ARR.

Verhoordatum : Leweringsdatum :

14 Mei 1984. 27 September 1984.

UITSPRAAK

RABIE, HR./
2 RABIE, HR :

Die geding waaruit hierdie appèl voortvloei,

het op 7 November 1977 begin toe die respondent, Adolf
Christiaan Ellis, in die Witwatersrandse Plaasllke
Afdeling 'n aksie teen die appellant ingestel het waarin
hy beweer het dat hy gedurende die tydperk September.

1975 tot 15 Januarie 1977 ingevolge 'n mondelinge ooreen-
koms goedere (hoofsaaklik sweisapparaat) van die
appellant verkoop het en dat die appellant hom nog nie

al die kommissie betaal het wat hy met die verkoop van

dié goedere verdien het nie. Hy het gevolglik 'n staat

van die kommissie wat hy verdien het, die debattering

van daardie staat en betaling van die bedrag wat

aan hom verskuldig mag blyk te wees, geëis. Die

appellant/..
3 appellant het in sy verweerskrif beweer dat hy R35-15 aan die respondent verskuldig was maar dat hy, vanweë sy teeneis (besonderhede waarvan hieronder weergegee word) nie verplig was om hierdie bedrag aan die res-pondent te betaal nie. By die vóór-verhoorsamespreking tussen die partye het die respondent aanvaar dat hy op slegs R35-17, tesame met koste op die toepaslike landdroshofskaal, geregtig was, en daar is toe ooreen-gekom dat betaling van hlerdie bedrag en die koste onderworpe aan die verhoorhof se beslissing oor die appellant se teeneis sou wees, en dat die verhoorhof net oor die teeneis sou beslis.

Die verhoorhof (Human, R.) het die appellant se

teeneis/....
3 (a) teeneis afgewys en die appellant gelas om die res-pondent se koste, insluitende die koste van twee advokate en koste tussen prokureur en klië'nt-, te betaal. Die appellant appelleer nou teen die geheel van die verhoorhof se bevel.

Die besonderhede van appellant se teeneis lui soos volg :

"3. (a) On the 17th: November 1975 the parties entered into a written agreement to which were annexed two annexures, marked Annexure'A' and Annexure 'B'.

(b)On the 24th January 1976, the afore-mentioned annexures to the said agree-ment were substituted and replaced by revised annexures, also marked Annexure 'A' and Annexure 'B'.
(c)A copy of the said written agreement and the annexures thereto are annexed

to/

4

to the Defendant's Plea herein marked Annexures 'PA'. 'PB' 'PC', 'PD' and 'PE'.

(d) In terms of clauses 6(b) abd 6(c) of the agreement, Annexure 'PA', the Plaintiff undertook that for a period of two years following the termination of the agreement for any cause, and within a radius of 10 kilometers of the perimeter of the geographical area defined in Annexure 'PE', he would not:-

(i) directly of indirectly either as

a partner, employee, agent, salesman

or or representative enter into/engage

in any business in competition

with the Defendant;

(ii) sell any other thing, substance, or material, the function, use or purpose of which is similar to or the same as the function, use or purpose of the products defined in Annexure 'PD';

(iii) seek or solicit customers or business for the sale of such said thing, substance or material within the area mentioned above;

(iv)/

5

(iv) promote or assist financially or

otherwise any person, firm, associa-tion or corporation engaged in a business which competes with the Defendant's business.

(e) In terms of clause 6(d) of the Agreement, Annexure 'PA', it was agreed and aknowledged that :-

(l) in the event of breach of the terms of the provisions of the agreement by the Plaintiff, the Defendant would suffer damages at the rate of R250,00 per week for the period during which the Plaintiff was in violation of the provisions of Clauses 6(b) and 6(c);

(ii) such sum would constitute a genuine pre-estimate of the damages which would be suffered by the Defendant as a result of Plaintiff's breach of the aforegoing provisions. 4. On or about the 1st February 1977

within a period of two years following the termination of his services with the Defendant and within a radius of 10 kilometers of the perimeter of the

geographical/....

6
geographical area defined in Annexure 'PE', the Plaintiff entered into and has continued being employed by a firm or company, viz. WELDING ADVISORY SERVICES, whose business is in competition with that of the Defendant and has in the course of such employment contravened the provisions of Clause 6(b) and the provisions of one or more of the sub-clauses of Clause 6(c).

5. In the premises, the Plaintiff has be-

come indebted to the Defendant in a sum of R18 000, being R250,00 per week from the 1st February 1977 to date, viz. 17th June, 1978.
6. Furthermore, in the premises, the De-fendant is entitled :-
(a) to an interdict restraining the Plaintiff from continuing in breach of the agreement between the parties;
(b) to payment of such further amount

of damages as will be due for the period

1978 18th June/to date of judgment.

WHEREFORE the Defendant prays for judgment against the Plaintiff for :-

(a) Payment of the sum of R18 000,00 ;

(b)/...

7

(b) Payment of such additional
sum of damages calculated at
the rate of R250,00 per week
from the 18th June 1978 to
date of judgment;

(c) An order restraining the
Plaintiff from continuing
in breach of the agreement
between the parties;

(d) Alternative relief;
(e) Costs of suit."

Die goedere van die appellant waarna daar in klousule 6 van die ooreenkoms verwys word, word soos volg in Aanhangsel "PD" by die ooreenkoms omskrywe :
"All of the products listed in the Sales Catalogue of

subject the Company,/to any future additions or deletions of

products by the Company, which Sales Catalogues are made

a/

8

a part hereof ".

Die gebied waarop die ooreenkoms tussen die
parye betrekking het, soos genoem in paragraaf 3(d)
van die teeneis en klousule 6(d) van die ooreenkoms,
word in Aanhangsel "PE" by die ooreenkoms "Magna Area
225" genoem en dit word soos volg omskryf :

"Starting where the road from Sasolburg

to Vanderbijl Park crosses the Vaal River,

travel north to the right hand turn off to

Vereeniging via Kleigrond. Proceed along

Houtkop/Road to Senator Road to Ring Road.

Continue straight across the Klipriver to

Ring Road to the Suikerbosrand River. West

along this river to the Vaal River. Along

thc Vaal to the Lewis Road Bridge. Then

South past Viljoensdrif Siding to Coalbrook

Siding, then West and north to Sasolburg

and the starting point.

This/
9

This area to include all accounts within the-municipal area of Meyerton and Sasolburg -together with its associated coal mines. It also includes the accounts of Vereeniging Refactories, Klip Power Station, Kragbron and Vereeniging Hospital.

Travelling in the direction of this descrip— tion you are authorised to call on all accounts to the right of the Road/River, the centre of the road being the dividing line at all times."

Uit die getuienis blyk dat "Magna Area 225" 'n geindustrialiseerde gebied is en dat dit binne die sg. "Vaal Driehoek" val.

In antwoord op 'n versoek om nadere be-sonderhede oor die bewering in paragraaf 4 van die teen-eis dat Welding Advisory Services 'n mededinger van die appellant is, het die appellant ges.ê :

"Welding/
10.

"Welding Advisory Services competes with the Defendant in the business of supplying and distributing of specialized electrodes, brazing alloys, silver solders and powders."

Dit was gemene saak tussen die partye dat die appellant

en Welding Advisory Services albei artikels van die boge-
melde aard verkoop het.

In sy pleit op paragraaf 3 van die teen-

eis het die respondent die bestaan van die ooreenkoms

waarop die appellant hom beroep, erken. Hy het

egter ontken dat klousule 6 van die ooreenkoms geldig

of afdwingbaar ("valid or enforceable") was -

"in that it seeks to impose an unreasonable restraint on the plaintiff in carrying on his trade or business."

Wat/

11

Wat paragraaf 4 van die teeneis betref, het die res-pondent al die bewerings daarin tot aan die einde van
die woorde " that of the Defendant" erken. Hy het
ook erken dat hy die bepalings van klousule 6(b) van die ooreenkoms verbreek het op die wyse deur die appellant beweer. Hy het paragrawe 5 en 6 van die teeneis ontken, en sy bede was dat die hof klousule 6 van die ooreenkoms ongeldig moet verklaar en die appellant se eis met koste moet afwys.
Die appellant het die respondent in 'n versoek om nadere besonderhede gevra om te sê op welke gronde, en in welke opsigte, hy beweer dat klousule 6 van die ooreenkoms onredelik en onafdwingbaar is. Die respondent het soos volg geantwoord :

"The/

12

"The clause is a covenant in restraint of trade in that it purports to restrict the common law right of the Plaintiff to trade or work and the Defendant seeks, pursuant to this clause, an order which has the effect óf interdicting the plaintiff from continuing with his preseht work. The agreement being, by virtue of the above facts, a covenant in restraint of trade, is prima facie void and unenforceable. The onus is upon the Defendant to satisfy the Court that the restraint is reasonable. The Plaintiff contends that the entire clause is unreasonable and unenforceable. The onus being on the Defendant to prove that the prima facie void clause is reasonable and therefore enforceable, the Defendant is not entitled to any further particularity,"

In die appellant se teeneis word daar
na sekere klousules van die ooreenkoms tussen die
partye verwys. Paragraaf 3(d) van die teeneis

bevat/

13

bevat 'n samevatting van die inhoud van klousules 6(b)
en 6(c) van die ooreenkoms, en paragraaf 3(e) 'n same—
vatting van klousule 6(d), en dit is nie nodig om die
klousules self aan te haal nie. Ek wil egter op enkele
verdere bepalings van die ooreenkoms wys :

(i) Klousule 1: Hierin word bepaal dat die appellant

aan die respondent die alleenreg ("exclusive right")

verleen -

"to act as Agent for it in respect of the sale of those products listed in Annexure 'A' hereto, to Purchasers, hereinafter referred to as 'Customers', who carry on business within the geographical area being and contained within the boundaries set out in Annexure 'B' hereto."

(ii)/

14

(ii) Klousule 2(a): Hierin word gesê dat die appellant

onderneem om artikelswat. bestel word, te

voorsien, maar met die voorbehoud "that all orders

are subject to acceptance by the Company."
(iii) Klousule 2(f): In hierdie klousule onderneem

die appellant -

"To train and educate the Agent in the knowledge of the Company's products and selling methods and to provide him with such information and literature regarding Customers as it considera will best enable the Agent to sell the maximum volume of the said product."

(vi) Klousule 6(a): Hierdie klousule het betrekking

op die beperking wat deur klousule 6(b)

op die respondent gelê word. Dit

lui soos volg :

"The/....

15

"The Agent acknowledges that the training materials, advice and assistance of the Company's Supervisors, Customer lists, route sheets and other confidential information, all given to him by the Company or acquired or formulated by him during the effectiveness of this Agreement as a result of his having access to the aforementioned aids and information and dealing in the Company's products are of such a value and nature as to make it reasonable and necessary for the protection of the Company that the Agent will not compete wikh the Company within or in the vicinity of the geographical area mentioned in Paragraph 1 and shown on Annexure 'B' hereto for custom amongst the Customers or potential Customers of the Company for the period hereinafter mentioned."

(v) Klousule 7(b): Hierin word bepaal dat die

respondent "an independent contractor and free

agent" is en,verder, dat hy nie die bevoegdheid

het/

16 het om 'n handeling te verrig waardeur hy die appellant bind nie.

(vi) Klousule 7(e): Dit bepaal dat enige van die

partye die ooreenkoms tussen hulle kan beëindig

deur aan die ander party 15 dae skriftelike

kennis van beëindiging te gee. Dit bepaal

verder dat by beëindiging van die ooreenkoms die

respondent nie bevry word "from complying with

the c.ovenants and terms of this Agreement which

survive termination, including but not limited

to Paragraphs 4(c) and 6 hereof", nie. Die

bepalings van klousule 6 blyk uit wat hierbo gesê

is. Klousule 4(c) bevat o.m. 'n onderneming

van die respondent om, ná die beëindiging van die

ooreenkoma/
17 ooreenkoms, "not to defame or disparage the Company's
business, or products nor engage in any unfair

trade practices towards the Company."
Toe die verhoor in die hof a quo op 3 Maart 1981 begin het, het reeds meer as twee jaar verloop sedert die verstryking van die tydperk van twee jaar wat in klousule 6(b) en (c) van die ooreenkoms genoem word. Die appellant se eis om 'n interdik het gevolg-lik nutteloos geword, en die vrae waaroor die verhoorhof moes beslis,was dus of die beperking wat in klousule 6(b) en (c) op die respondent geplaas is, afdwingbaar was en, indien wel, of die appellant op die betaling van vergoeding, soos in klousule 6(d) van die oor-

eenkoms/
18 eenkoms bepaal, geregtig was.
Die verhoorhof het op grond van sekere be-slissings van die Transvaalse Provinsiale Afdeling en die Witwatersrandse Plaaslike Afdeling die saak benader op die grondslag dat 'n bepaling in 'n ooreenkoms wat 'n beperking op 'n persoon se handelsvryheid plaas, onaf— dwingbaar is, kensy daar spesiale omstandighede is wat die beperking regverdig, en, verder, dat die party wat so 'n beperking wil afdwing, die las dra om te bewys dat dit geregverdig is. So 'n party, het die hof in navolging van die gemelde sake beslis, kan hom van die bewyslas kwyt deur te bewys dat die beperking redelik ("reasonable") is. Die verhoorregter het, ná

oorweging/
19 oorweging van die getuienis wat deur die partye voorgelê is, bevind dat die appellant hom nie van hierdie bewys-las gekwyt het nie en het gevolglik sy teeneis afgewys. Ek sal na die betrokke getuienis verwys nadat ek eers op die regsposisie m.b.t. ooreenkomste wat 'n beperking op 'n persoon se handelsvryheid plaas, ingegaan het.
Die reg wat tot nog toe in ons howe toegepas is met betrekking tot die afdwingbaarheid van 'n ooreen— koms wat 'n beperking op die handelsvryheid van 'n party by 'n ooreenkoms plaas, is in hoofsaak 'n navolging van die Engelse reg op hierdie gebied - hoewel dadelik gesê moet word dat daar in sekere onlangse beslissings (waar-na ek later in die uitspraak aal verwys) stemme opgegaan

het/
20 het teen die navolging van ten minste sommige van die Engelsregtelike reëls oor die aangeleentheid.
'n Mens sou 'n lang reeks sake kon opnoem wat toon dat ons howe in die verlede Engelse reg toege-pas het wanneer hulle moes besluit oor die afdwingbaar-heid van 'n ooreenkoms wat 'n beperking op 'n party se handelsvryheid plaas. Dit is egter nie nodig om dit te doen nie. Die appellant se advokaat noem 'n klompie van hierdie sake in sy skriftelike betoogpunte. Ek meen dat dit voldoende is om te wys op wat Greenberg, A.R., in hierdie verband in Van de Pol v. Silbermann and Another, 1952(2) S.A. 561(A) op bl. 569 E-F gesê het :

"In/

21.

"In the Provincial Divisions there have been a large number of cases which have unquestioningly applied the English law on the point and in Holmes v. Goodall and Williams, 1936 C.P.D. 35 at p. 42, it was said, as a trite observation, that 'English cases on restraint of trade have been followed in South Africa' and the Court then proceeded to apply the English law."

Die Engelse reg hou in, kan kortliks en in
die algemeen gesê word, dat elke inkorting van 'n
party se handelsvryheid prima facie onafdwingbaar

(of "void", soos soms in uitsprake gesê word) is as
synde teen die openbare belang, tensy daar bewys gelewer

word van omstandighede wat toon dat die inkorting

redelik is, d.w.s., redelik ten opsigte van die partye

by/

22

by die ooreenkoms en redelik ten opsigte van die
openbare belang. Daar word blykbaar algemeen aanvaar
dat die volgende passasie in die uitspraak van Lord
Macnaghten in die bekende saak Nordenfelt v. Maxim
Nordenfelt Guns and Ammunition Co., Ltd. (1894) A.C. 535
'n juiste opsomming van die geldende Engelse reg oor die
aangeleentheid is ( bl. 565):

"The true view at the present time, I think, is this; The public have an interest in every person's carrying on his trade freely: so has the individual. All interference with individual liberty of

action in trading, and all restraints of trade of themselves, if there is nothing more, are contrary to public policy, and, therefore, void. That is the general rule. But there are exceptions.: restraints of trade and interference with individual liberty of action may be justified by the special circumstances of a particular case.

It/

23

It is a sufficient justification, and in-deed it is the only justification, if the restriction is reasonable - reasonable, that is, in reference to the interests of the parties concerned and reasonable in reference to the interests of the public, so framed and so guarded as to afford adequate protection to the party in whose favour it is imposed, while at the same time it is in no way injurious to the public."

Kyk ook die uitspraak van Viscount Haldane in Mason v.
Provident Clothing and Supply Co., Ltd., 1913 A.C. 724
en die uitspraak van Lord Atkinson in Herbert Morris,
Ltd. v. Saxelby (1916) 1 A.C. 688, waar die bogemelde
passasie aangehaal word en gesê word dat dit 'n duidelike

opsomming van die Engelse reg bevat.

Laasgenoemde twee sake is van groot belang

wat die Engelse reg betref vanweë die reels wat dit met

betrekking/
24 betrekking tot die kwessie van die bewyslas neergelê het. Daarin is beslis dat die persoon wat hom op 'n be-perkende bepaling beroep, die las dra om te bewys dat die beperking inter partes redellk is, maar dat dié las om te bewys dat 'n beperkende bepaling teen die openbare beleid - en dus ongeldig ("invalid") - is, al sou dit ook redelik inter partes wees, op dié party rus wat beweer dat dit teen die openbare beleid is. Hierdie reëls geld tans nog in die Engelse reg. In Esso Petroleum Co. Ltd. v. Harper's Garage (Stourport) Ltd, [1967] UKHL 1; 1968 A.C. 269 het Lord Morris of Borth-y-Gest in sy uitspraak (op bl. 319 D—E), met verwysing na Herbert Morris, Ltd v. Saxelby, supra, die volgende gesê :

"It/

25

"It has been authoritatively said that the onus of establishing that an agree-ment is reasonable as between the parties is upon the person who puts forward the agreement, while the onus of establishing that it is contrary to the public interest, being reasonable between the parties, is on the person so alleging."

En ook :

"The reason for the-distinctionmaybeobscure, but it will seldom arise since once the agreement is before the court it is open to the scrutiny of the court in all i ks surrounding circumstances as a question of law."

Kyk ook J.D. Heydon, The Restraint of Trade Doctrine

(Butterworths, 197l), wat op bl. 37 sê :

"Ever since Mason v. Provident Clothing and Supply Co., Ltd and Herbert Morris, Ltd v. Saxelby it has been standard

doctrine/

26

doctrine that the onus of proving that a contract in restraint of trade is reasonable in the interests of the covenantee is on the party seeking to enforce the contract, while the onus of

proving that it is against the public

resisting interest is on the party/enforcement."

Die reëls van die Engelse reg met betrekking

tot ooreenkomste wat 'n beperking op 'n party se handelsvry-
heid pláas, vind hulle oorsprong, volgens onlangse uit-
sprake, in oorwegings van die openbare belang, of openbare
beleid. In die Esso Petroleum-saak, supra, sê Lord
Hodson in sy uitspraak (bl. 317 C-D) dat daar al gesê

is dat die leerstuk teruggevoer moet word na Magna Carta,
waarvolgens 'n vry mens nie sy vryheid, wat "freedom of

trade" insluit, ontneem mag word nie. In Lord
Morris of Borth-y-Gest se uitspraak (bl. 318 B-C) word

gesê/

27

gesê dat -

"the basis of the doctrine of restraint of trade is the protection of the public interest ",

en dat, wanneer 'n mens dit in gedagte hou, dit maklik

is om te begryp -

"how the law developed in its conception

of reasonableness as the test which must

be passed in order to save a contract

in restraint of krade from unenforceability."

Lord Pearce sê die volgende in sy uitspraak (bl. 324 B) :

"Public policy,like other unruly horses, is apt to change its stance; and public policy is the ultimate basis of the courts' reluctance to enforce restraints."

En dan voeg hy by :

"Although the decided cases are almost invariably based on unreasonableness between the parties, it is ultimately on the ground of public policy that the court will decline to enforce a restraint as being unreasonable

between/

28

between the parties. And a doctrine based

on the general commercial good must always

bear in mind the changing face of commerce.

There is not, as some cases seem to suggest,

a separation between what is reasonable on

grounds of public policy and what is reasonable

between the parties. There is one broad

the question : is it in the interests of/community

that the restraint should, as bekween the

parties, be held to be reasonable and

enforceable?"

Lord Wilberforce praat in sy uitspraak (bl. 332 i.f.)
van 'n "public policy test of reasonableness."

Soos ek hierbo gesê het, is daar talle be-

slissings van ons Provinsiale en Plaaslike Afdelings

waarin die reëls van die Engelse reg met betrekking tot

ooreenkomste wat 'n party se handelsvryheid inkort, gevolg

en toegepas is. Hierdie hof het hom nog nooit uitgespreek

oor die vraag wat ons reg met betrekking tot die aange-

leentheid is nie. Ek verwys hieronder kortliks na die

Daar/....

29 paar sake in hierdie hof waarin ooreenkomste van die ge-

melde aard ter sprake gekom het.

In Van de Pol se saak, supra, het Greenberg,

A.R., met verwysing na 'n betoog dat "an agreement in

restraint of trade is prima facie unenforceable", gesê

(op bl. 569 D-E)dat daar 'n passasie in McCullough &

Whitehead v. Whikeaway & Co., 1914 A.D. 599 op bl. 625-626

voorkom wat "seems to suggest that such a doctrine is

part of our law." In laasgenoemde saak is onder meer

betoog dat 'n ooreenkoms "oppressive and in restraint

of trade" was, en Innes, H.R.,het in verband daarmee

gesê:

"Now,that the document was one-sided and harsh admits of no doubt; but I am not aware of any principle of our law by which, on that ground alone, an undertaking deliberately and knowingly entered into could

be/
30

be repudiated. Certainly we were referred

to no such authority. Nor do any of the decisions with regard to contracts in restraint of trade seem to me to be in point. This agreement did not prevent the appellant from trading; it bound him down to trade in certain matters only though a certain channel, and one-sided through its provisions appear he was enabled in a very few years to build up under them a large and profitable business.

Ek vind hierin geen beslissing oor wat ons reg met be-
trekking bot 'n ooreenkoms wat 'n beperking op 'n party se
handelsvryheid plaas, is nie. Innes, H.R., het bevind
dat die ooreenkoms waarom dit in daardie saak gegaan het
nie 'n ooreenkoms was wat die appellant se handelsvryheid
aan bande gelê het nie, en daar was gevolglik geen rede

om te beslis oor die reg wat geld wanneer 'n ooreenkoms

so 'n beperking bevat nie. Daar is dan ook geen sprake

daarvan/
31 daarvan dat Innes, H.R., enigsins bevind het dab die Engelse reg oor die aangeleentheid ook in Suid-Afrika geld nie.
In die Van de Pol-saak het hierdie hof ook nie beslis wat ons reg oor die aangeleentheid is nie. Greenberg, A.R., het vir die doeleindes van die appèl aanvaar, sonder om oor die vraag te beslis, dat in ons reg, net soos in die Engelse reg, 'n bepaling in 'n oor-eenkoms wat 'n beperking op 'n party se handelsvryheid plaas, afgedwing sal word indien die beperking redelik is en nie teen die openbare belang is nie. Hy het ook vir dieselfde doel aanvaar dat die persoon wat hom op die beperking beroep, die las dra om te bewys dat dit

redelik/

32

redelik is.
In Kock &. Schmidt v. Alma Modehuis (Edms) Bpk, 1959(3) S.A. 308 (A) is ook nie beslis wat ons reg met betrekking tot ooreenkomste wat 'n beperking op iemand se handelsvryheid plaas, is nie. Daar is o.m. be-toog dat die ooreenkoms wat in daardie saak ter sprake was, onafdwingbaar was omdat dit 'n onredelike inkorting van die handelsvryheid van 'n party by die ooreenkoms bewerkstellig het. Steyn, H.R., het, sonder om die regsposisie enigsins te bespreek, bevind dat die feite van die saak geen onredelike inkorting van handels-vryheid getoon het nie. Hy het ook gesê dat daar nie betoog is dat die beweerde inkorting die openbare belang

nadelig/
33 nadelig getref het nie. (Kyk bl. 317 A-C van die verslag.)
In Steyn v Malherbe, 1967(2) P.H., A,43 (A) het die respondent (die eiser in die hof a quo) hom be-roep op 'n ooreenkoms wat 'n beperking op die appellant -'n vennoot wat uit 'n vennootskap getree het - geplaas het. Volgens die uitspraak van Beyers,A.R., was dit gemene saak tussen die partye dak die las op die respondent, wat die beperking wou afdwing, gerus het om te bewys dat die beperking inter partes redelik was. Hierdie hof het bevind dat die beperking redelik was. Die hof het die saak beslis op die basis waarop dit deur die partye voor-gedra is, en het hom nie oor die reg uitgespreek nie.

In/
34 In A. Becker & Co. (Pty) Ltd v. Becker and Others, 1981(3) S.A. 406 (A.), waar dit oor die verkoop van die vêrkoper se "goodwill" gegaan het, het Van Heerden, Wnd. A.R., in sy aparke uitspraak, met verwysing na Van de Pol se saak, supra, o.m. gesê dat "vanweë oorwegings van openbare belang so 'n hoë prys op vrye mededinging gestel word dat selfs 'n beding ter beperking van die ver-koper se handelsvryheid nietig is indien dit 'n draagwydte het wat verder strek as wat beskerming van die koper se belange verg." Vir sover hiermee te kenne gegee mag word dat Van de Pol se saak beslis het wat in die aangehaalde woorde gesê word, sou dit nie juis wees nie. Die aangehaalde stelling is in ooreenstemming met die Engelse reg, en in Van de Pol se saak is daar, soos hier-

bo/....
35 bo gese is, vir die doeleindes van die appèl aanvaar, sonder dat daaroor beslis is, dat ons reg met die Engelse reg ooreenstem.
In Tamarillo (Pty) Ltd v. B.N. Aitken (Pty) Ltd. 1982(1) S.A. 398(A) hek Miller, A.R., daarop gewys dat daar, in navolging van die Engelse reg, in talle Suid-Afrikaanse sake blykbaar aanvaar is "that an agreement in restraint of trade depends for enforceability upon the reasonableness of the restraint" (bl. 439 D), en dat Van de Pol se saak die vraag of ons reg in hierdie verband in alle opsigte dieselfde as die Engelse reg is, onbeantwoord gelaat het. Miller, A.R,, het self ook nie op hierdie vraag ingegaan nie aangesien hy bevind het dat die bepaling waarom dit in die saak voor

die/

36

die hof gegaan het, nie 'n inkorting van handelsvryheid
geskep het nie.

Met betrekking tot die reg soos dit in ons
howe toegepas word, moet daarop gewys word dat daar weinig

twyfel bestaan dat daar im ons gemene reg niks te vind is

wat verklaar dat bepaiings in 'n ooreenkoms wat iemand se

handelsvryheid inkort, ongeldig of onafdwingbaar is nie.

In Wessels, The Law of Contract in South Africa, 2de uitg.,

par. 539, word gesê :

"The South African Courts, in a series
of decisions, have declared that a
condition in restraint of trade is void.
There is very little doubt that this rule
of iaw has been taken directly from the
English law of contract and that
considerable difficulty will be experienced
in pointing out the Roman-Duch source of
this principle ".

In/

37

In Katz v. Efthimiou, 1948(4) S.A. 603 (0), op bl. 610,

het De Beer, Wnd. R.P., verklaar : :

"The doctrine that contracts in restraint of trade are generally to be considered as being in conflict with public policy is entirely foreign to the Koman and Roman-Dutch systems of law."

In die Van de Pol-saak, supra, het Greenberg,A.R., gesê
dat die advokate in die saak niks in die Romeins-Hollandse
reg kon vind "which prohibited or viewed with disfavour
such agreements." Die appellant se advokaat het ons
verwys na geskrifte waarin melding gemaak word van twee
beslissings van die Hooge Raad, die een in 1717 en die

ander in 1763, waar sulke ooreenkomste ter sprake was,
maar waar geensins te kenne gegee is dat dit nie afdwing-

baar/
38 baar was nie. In die eerste geval, vermeld in Bynkers-

hoek, Observationes Tumultuariae, II. 1359, het Titius

en Maevius hulle vennootskap in die houthandel ontbind.
By die ontbinding het Titius, op straffe van betaling
van 5 000 gulden, onderneem om nie 'n ander vennootskaps-
ooreenkoms in die houthandel aan te gaan nie en ook om
nie vir 'n ander hout te verkoop of te koop nie. Toe
Maevius op grond van die ooreenkoms geëis het, het twee

lede van die hof 'n bevel geweier omdat dit op die af-
dwing van 'n strafbepaling nou neerkom, maar die meerder-
heid van die lede van die hof het beslis dat die straf-
bepaling in die plek van die interesse gekom het

(succedere in locum ouinteresse), en dat Maevius vir

sy damnum et interesse kon eis, wat, omdat dit gewoonlik

'n/
38(a) 'n onsekere bedrag (incertum) is, hier op 'n vaste bedrag (in certam summam) bepaal is. (M. S. van Oosten, Systematisch Compendium der Observationes Tumultuariae van Cornelis van Bijnkershoek (1962), sê - op bl. 75 -die volgende met verwysing na die gemelde par. 1359: "Overeenkomst, waarbij Titius zich verplicht aan Maevius fl. 5.000 te betalen als hij met een ander een vennootschap van houthandel zou aangaan of voor een ander hout zou kopen of verkopen, geldig geacht, omdat het bedrag van fl, 5.000 te beschouwen is als bij voorbaat gefixeerde schadevergoeding, 1359.") Die tweede geval, vermeld in Pauw, Observationes Tumultuariae Noyae. TY. 876,

was/

39 was soortgelyk aan die eerste. Maevius het sy besigheid aan Titius en Sempronius verkoop en het hom onderwerp, op straffe van betaling van 'n som geld, aan 'n beperking op sy handelsvryheid wat ná die verkoping sou geld. Die geldigheid van die beperking is nie deur die hof bevraagteken nie.
'n Mens kan dus met veiligheid aanvaar dat daar in ons gemene reg niks is wat verklaar dat 'n bepaling in 'n ooreenkoms wat die handelsvryheid van 'n party in-kort bloot om daardie rede ongeldig of onafdwingbaar is nie. Dit volg dus dat daar in ons gemene reg nie gesag te vind is vir die benadering wat al so lank deur ons

howe/
40 howe gevolg word nie, nl. dat 'n bepaling in 'n ooreenkoms wat 'n beperking op die handelsvryheid van 'n party plaas, prima facie ongeldig of afdwingbaar is. Dit is 'n benadering wat in navolging van die Engelse reg gevolg word.
Die feit dat ons gemene reg nie verklaar dat 'n ooreenkoms wat 'n party se handelsvryheid inkort, ongeldig of onafdwingbaar is nie, bring nie mee dat ons vandag die houding moet inneem dat sulke ooreenkomste in alle omstandighede afdwingbaar is nie. Beslissings oor ! die onderwerp toon dat ons howe al vir baie dekades van die standpunt uitgaan dat dit 'in die belang van die ge-meenskap is dat iedereen vir sover moontlik vry moet wees om hom in die handels- en beroepswêreld te laat geld,
41 en dat 'n onredelike inkorting van hierdie vryheid, of 'n inkorting daarvan wat die openbare belang skaad, nie toegelaat behoort te word nie. Ook in hierdie hof, wat hom weliswaar nog nie uitgespreek het oor wat ons reg oor die aangeleentheid is nie, is appelle aangehoor waarin dit oor die vraag van die redelikheid van sulke ooreenkomste gegaan het, sonder dat daar ooit te kenne gegee is dat geskille van hierdie aard geskille is waarby ons howe nie gemoeid is nie. Dit sou derhalwe, in al die omstandighede, na my mening onrealisties en verkeerd wees om die houding in te neem dat die vraag van ooreenkomste wat 'n beperking op partye se handelsvry-heid plaas, 'n onderwerp is wat nie deur ons reg gereël word, of gereël moet word, nie. Die vraag is net hoe

dit/

42

dit gereël moet word en die antwoord lê na my mening
voor die hand, soos ek hieronder probeer aantoon.

Dit is goed bekend dat ons gemene reg nie
ooreenkomste veroorloof wat in stryd met die openbare be-
lang is nie. Voet 2.14.16 sê:

"Deduci possunt in pactionem negotia quaevis honesta et possibilia, non juri publico contraria, quaeve ad publicam spectarent laesionem".

Kyk ook Robinson v. Randfontein Estates G.M. Co., Ltd,
1925 A.D. 173 op bl. 204. Omdat opvattings oor wat in
die openbare belang is, of wat die openbare belang ver-
eis, nie altyd dieselfde is nie en van tyd tot tyd kan
verander, kan daar ook geen numerus clausus wees van

soorte ooreenkomste wat as strydig met die openbare
belang beskou kan word nie. Dit sou dus volgens die

beginsels/
43 beginsels van ons reg moontlik wees om te sê dat 'n ooreenkoms wat iemand se handelsvryheid inkort teen die openbare belang is indien die omstandighede van die betrokke geval sodanig is dat die hof daarvan oortuig is dat die afdwing van die betrokke ooreenkoms die open-bare belang sou skaad. Die "indien" is belangrik, want nie elke bepaling wat iemand se handelsvryheid in-kort sou noodwendig teen die openbare belang wees nie. Dit word ook in die Engelse reg so ingesien, want hoewei daar gesê word dat elke beperkende bepaling prima facie ongeldig is, is bewys toelaatbaar dat dit nie inderdaad so is nie. Dit sou dus korrek wees om te sê dat dit van die feite van elke saak afhang of gesê kan word dat

'n/
44 'n beperkende bepaling teen die openbare belang is.
Dit is interessant om daarop te let dat in Edgcombe v. Hodgson, 19 S.C. 224 De Villiers, H.R., met verwysing na Voet 2.14.2 (dit is foutief en moet 2.14.16 wees), die vraag van die geldigheid al dan nie van 'n be-perking van iemand se handelsvryheid getoets het aan die vraag of gesê kon word dat die beperking teen die openbare beleid was. Hierdie benadering is deur Maas-dorp, R., in Federal Insurance Corporation of South
Africa Ltd v. Van Almelo, 25 S.C. 940 gevolg. In

C.P. van
Kooperatieve Wynbouwers Vereeniging/Z.A. Bpkt v. Botha.1923

429/
45 429 het Gardiner, R., gesê dat die "doctrine of restraint of trade has been taken by our Court from the law of England", maar dat, soos deur De Villiers, H.R., in Edgcombe v. Hodgson, supra, gesê is, "it is really a development of the Roman-Dutch rule that what is contrary to public law and what would cause the public loss, may not be the subject of a binding pact - Voet (2.14.16)".
Daar is dus al vroeg in ons regspraak gesê dat die vraag van die afdwingbaarheid van oor-eenkomste wat iemand se handelsvryheid inkort, ooreenkom-stig die reëls wat op ooreenkomste wat ih stryd met die openbare belang is, beoordeel moet word, en ek is van

mening/
46 mening, soos reeds aangedui, dat dit die korrekte benadering is. Ek het reeds hierbo daarop gewys dat ook in die Engelse reg gesê word dat die beskerming van die open-
bare belang die grondslag van die "doctrine of restraint

of trade" is. (Kyk die passasies in/die Esso Petroleum-

saak, supra, wat ek hierbo aangehaal het.) In enkele
onlangse uitsprake van ons howe is ook, na my mening tereg,
die sienswyse gehuldig dat die vraag van die afdwing-
baardheid al dan nie van 'n ooreenkoms wat iemand se
handelsvryheid inkort, in die lig van die vereistes van

die openbare belang beoordeel moet word. In National

Chemsearch (SA) (Pty) Ltd v. Borrowman and Another,

1979(3) S.A. 1092 (T), op bl. 1107 G, het Botha, R., dit

soos/

47

soos volg gestel :

"With regard to agreements in restraint of trade, it seems to me that the Court's concem is to assess the effect of an order enforcing the agreement in the light of the dictates of public policy...

En in Drewtons (Pty) Ltd v. Carlie, 1981(4) S.A. 305 (K),
op bl. 313 D, spreek Van den Heever, R., die mening uit dat
wanneer die hof weier om sekere ooreenkomste af te dwing,
hy dit doen -

"not because they are void ab initio, but
on the grounds of expedience because
performance will detrimentally affect the
interests of the community ".

Kyk ook die uitspraak van Didcott, R., in Roffey v.

Catterall, Edwards & Goudré (Pty) Ltd, 1977 (4) S.A.

494 (N ) en die bespreking van die saak deur J. M. Otto

in/
48 in 1978 T.H.R.H.R. Die geleerde skrywer spreek die mening uit (bl. 211) dat slegs beperkings wat "teen die openbare belang" is as onafdwingbaar beskou moeb word en dat die openbare belang "die toetssteen" moet wees. Aanvaarding van die siening dat die af -dwingbaarheid van 'n bepalíng wat iemand se handelsvryheid inkort, beoordeel moet word in die lig van die vraag of die inkorting die openbare belang benadeel, bring sekere gevoige mee. Een hiervan is dat wanneer 'n party by 'n ooreenkoms beweer dat hy nie gebonde is aan 'n be-perking wat hy op hom laat lê het nie, hy die las sal dra om te bewys dat die afdwing van die beperking die open-bare belang sal benadeel - net soos 'n party by 'n ander

soort/

49 soort ooreenkoms wat beweer dat hy nie daaraan gebonde

is nie, normaalweg bewys moet lewer van die een of ander
grond wat hom van sy verpligtinge onder die ooreenkoms
kan bevry.

Aanvaarding van die openbare belang as die
toetssteen, soos hierbo vermeld, bring verder mee -
en dit hang nou saam met wat hierbo gesê is - dat daar nie
'n las op die persoon wat 'n beperking wil afdwing, rus om

te bewys dat die beperking redelik is nie. Die enigste

toets is of die beperking van so 'n aard is dat dit die

openbare belang sou benadeel indien dit afgedwing sou

word, en die las om sodanige benadeling te bewys, rus

(soos hierbo gesê) op die persoon wat weier om hom te

onderwerp/....
50 onderwerp aan 'n beperking waartoe hy toegestem het. Daar is in talle sake in ons howe in navolging van die Engelse reg beslis dat daar 'n onus rus op die persoon wat 'n beperking wil afdwing om te bewys dat die beperking redelik is, maar so 'n benadering is onlogies en onvanpas wanneer daar uitgegaan word van die standpunt dat oor-eenkomste nagekom moet word tensy daar bewys word dat die afdwing daarvan die openbare belang sal benadeel. In ver-skeie onlangse sake, asook in artikels in regstydskrifte, is met betrekking tot die kwessie van onus tereg gesê dat die vereiste wat in talle sake in ons howe in die verlede gestel is dat 'n persoon wat 'n beperking wil af-dwing, moet bewys dat dit redelik is, nie in ooreen-stemming met ons reg is nie. Kyk die uitspraak

Van/

51

van Didcott, R., in Roffey v. Catterall, Edwards & Goudré (Pty) Ltd, supra; die uitspraak van Van den Heever, R., in Drewtons (Pty) Ltd v. Carlie, supra; die mening van mnr Arthur Suzman, uitgespreek in 'n boekbesprekinq in 1968 SALJ, op bl. 91; Ellison Kahn, The Rules Relating to Contracts in Restraint of Trade - Whence and Whither?, in 1968 SALJ 391 e.v.; J.M. Otto, loc. cit., op bl 210.

Die opvatting dat 'n persoon wat 'n beperking wil afdwing nie die las dra om te bewys dat dit redelik inter partes is nie, bring nie mee dat oorwegings van die redelikheid of onredelikheid van 'n beperking nie van belang is of kan wees nie.

By/
52 By die beoordeling van die vraag of 'n beperking op 'n persoon se handelsvryheid afgedwing moet word of nie, sal daar normaalweg, meen ek, twee hoofoorwegings wees waaraan die hof sy aándag sal moet gee. Die eerste hiervan is dat die feit dat 'n ooreenkoms vir een van die partye onredelik of on— billik werk, in ons reg normaalweg nie 'n grond is waarop die ooreenkoms aangeveg kan word nie (kyk bv. Wells v. South African Alumenite Company, 1927 A.D. 69 op bl. 73, en Marlin v. Durban Turf Club and Others, 1942 A.D. 112 op bl. 131), en daar is ook al meermale gesê - ook in hierdie hof - dat dit in die openbare belang is dat persone hulle moet hou aan ooreen-komste wat hulle aangegaan het. In laasgenoemde

verband/

53

verband het Steyn, H.R., in S.A. Sentrale Ko-op.
Graanmaatskappy Bpk v. Shifren en Andere, 1964(4) S.A.

760 (A.), op bl. 767 A, gewag gemaak van -

"die elementere en grondliggende algemene beginsel dat kontrakte wat vryelik en in . alle erns deur bevoegde partye aangegaan is, in die openbare belang afgedwing worcl."

Die tweede hoofoorweging is dat daar al oor 'n baie

lang tyd in beslissings van ons howe aanvaar is dat

dit in die belang van die gemeenskap is dat iedereen

vir sover moontlik toegelaat moet word om hom vryelik

in die handelswêreld of in sy beroep te laat geld -

of, om dieselfde punt op 'n ander wyse te stel: daar

is al vir baie jare aanvaar dat dit die gemeenskap

skaad as daar 'n onredelike beperking op iemand se

handels-/....
54 handels- of beroepsvryheid geplaas word. By die be-oordeling van die vraag of 'n beperking afgedwing moet word of nie, sal die hof aan albei gemelde aspekte van die openbare belang aandag gee, en elke geval sal vanselfsprekend in die lig van sy eie omstandighede beslis word. In die algemeen kan egter aanvaar word, meen ek, dat 'n beperking van 'n persoon se handels-vryheid wat onredelik is, waarskynlik ook die open-bare belang sou skaad indien die betrokke persoon daaraan gebonde gehou sou word. Gestel bv. dat A hom beroep op 'n bepaling wat B belet om, nadat hy A se diens verlaat het, vir 'n aantal jare in 'n sekere gebied 'n sekere soort handel te bedryf, en dit dan

blyk/

55

blyk dat (wat die posisie met die aangaan van die oor-eenkoms ook al mag gewees het) A geen prakkiese be-lang daarby het om die heperking in die geheel van die gebied - of vir die geheel van die tydperk - af te dwing nie. In so 'n geval sou die voortsetting van die beperking gedeeltelik onredelik teenoor B wees, en terselfdertyd sou dit ook die belange van die gemeenskap nadelig tref.

Aanvaarding/

56.

Aanvaarding van die sienswyse dat die hof in die geval van 'n ooreenkoms wat 'n beperking op 'n party se handelsvryheid plaas, moet oordeel of die afdwing van die beperking teen die openbare belang is, bring myns insiens logies en noodwendig 'n verdere gevolg mee,t.w., dat die hof moet let op die omstandighede wat geld op die oomblik wanneer hy gevra word om die beperking af te dwing. In die Engelse reg word die standpunt gehuldig dat die oomblik waarop die ooreenkoms aangegaan word die relevante

oomblik/....

57

oomblik is vir die beslissing van die vraag of die
ooreenkoms afdwingbaar is, en dat wat daarna gebeur het

irrelevant is, en hierdie benadering is ook in 'n aantal
Suid-Afrikaanse beslissings gevolg. Die volgende

passasie in die uitspraak van Diplock, L.J., in Gledhow

Autoparts Ltd v. Deláney, (1965) 3A11E.R. 288, op bl.

295 D-E, gee die siening van die Engelse reg oor die

aangeleentheid weer:

"....the question of the validity of a covenant in restraint of trade has to be determined at the date at which the agreement was entered into and has to be determined in the light of what may happen under the agreement, although what may happen may be and always is different in some respects from what did happen. A covenant of this kind is invalid ab initio or valid ab initio. There cannot come a moment at which it passes from the

class/

58

class of invalid into that of valid covenants."

Hierdie siening van die saak word gekritiseer in Heydon,

The Restraint of Trade Doctrine, waarna ek hierbo verwys

het. Die geleerde skrywer se o.m. (bl. 135):

"If it is permissible to consider what is foreseeable, is ik not even better to consider what actually happened?"

En (bl. 136):

".... concentration on the time of

agreement alone is surely unduly narrow.

If the covenantor is in fact suffering severe

hardship at the time of breach, or hindsight

reveals that the public is suffering some

disadvantage, why should the court exclude

its knowledge of this from its consideration?"

In Suid-Afrika het Price, R., in Aling and Streak v.

Olivier, 1949(1) S.A. 215 (T.), 'n standpunt soortgelyk

aan/
59
aan die bogemelde Engelse benadering ingeneem. Daar is ook blyke van hierdie standpunt in 'n aantal

latere sake: kyk bv.Strathsomars Estate Co. Ltd v. Nel,

1953(2) S.A. 254 (O.D.) op bl. 259 E-F; Weinberg v.

867 Mervis, 1953(3) S.A. 863 (K.) op bl./G-H; Filmer and

Another v. Van Straaten, 1965(2) S.A. 575 (W.) op bl. 579
H; Diner v. Carpet Manufacturing Co. of S.A. Ltd, 1969(2)
S.A. 101 (D.&.K.P.A.) op bl. 105 G-H; Stewart Wrightson

(Pty) Ltd and Anotner v. Minnitt, 1979(3) S.A. 399 (K)

op bl. 403 F-H; Allied Electric (Pty) Ltd v. Meyer and

Another, 1979(4) S.A. 325 (W) op bl. 330 G-H. Ek

meen nie dat hierdie benadering gevolg behoort te word

nie. 'n Ooreenkoms wat 'n beperking op die handelsvryheid

van 'n party plaas, is nie 'n nietige ooreenkoms nie, maar

'n/
60 'n ooreenkoms wat onafdwingbaar is wanneer dit in stryd met die openbare belang is. Die belangrike vraag is dus nieof 'n ooreenkoms van so 'n aard is dat dit ab initio ongeldig is nie, maar of dit 'n ooreenkoms is wat die hof, gesien die vereistes van die openbare belang, nie behoort af te dwing nie. Ek meen derhalwe dat die mening wat deur Botha, R., in National Chemsearch (S.A.) v. Borrowman and Another, supra, en deur Van den Heever, R., in Drewtons (Pty) Ltd v. Carlie, supra, oor hierdie aangeleentheid uitgespreek is, korrek is. In eersgenoemde saak het Botha, R., onder meer gesê (op bl. 1107 G-H):

"With regard to agreements in restraint of trade, it seems to me that the Court's concern is to assess the effect of an order enforcing the agreement in the light of the dictates of public policy, and that khe proper time for making that assessment is the time

when/

61

when the Court is asked to make the order, taking into account the relevant circumstances existing at that time."

In die Drewtons—saak het Van den Heever, R., o.m. gesê

(bl. 312 F):

"The only enquiry is whether the Court should compel compliance with a particular agreement or not at a given time."

En (bl. 313 D-E):

".... the Court wiil not enforce
certain contracts, not because they are
void ab initio, but on the grounds of
expedience because performance will
detrimentally affect the interest of
the community ".

Met wat hierbo gesê is, wil ek nie te kenne gee

dat die oomblik waarop die hof gevra word om aan 'n be-
perkende bepaling gevolg te gee, in alle gevalle die

enigste oomblik is wat ter sake sal wees nie. Ander

tye/......
62 tye kan denkbaar ook relevant wees. In 'n geval soos die onderhawige, byvoorbeeld, waar vergoeding weens verbreking van 'n beperkende bepalinq ten opsigte van 'n sekere tydperk geëis word, sou dit 'n relevante vraag wees of die beperking gedurende die geheel van daardie tydperk afdwingbaar was. Om 'n ander geval te neem: Indien A bv. 'n interdik sou vra om 'n beperking af te dwing wat, volgens die ooreenkoms tussen hom en B, nog twee jaar moet loop, sou die hof, so goed hy kan, ag slaan op omstandighede wat waarskynlik gedurende daar-die tydperk sal bestaan.

Aanvaarding/

63.

Aanvaarding van die sienswyse dat wanneer 'n hof gevra word om 'n beperkende bepaling af te dwing, hy ag slaan op omstandighede wat heers wanneer hy gevra word om die beperking af te dwing, bring m.i. verder logies mee dat die hof op daardie tydstip moet beslis of hy gaan beveel dat die geheel, of slegs 'n gedeelte, of geen gedeelte, van die beperking afgedwing behoort te word. Dit sou miskien gesê kon word dat die afdwing van enigiets minder as die geheel van die beperking waarop die partye oorspronklik ooreengekom het, daarop neerkom dat die hof se bevel op 'n wysiging van die ooreenkoms wat die partye aangegaan het, neerkom, en in

'n/
63(a) 'n sekere sin is clit natuurlik so. Hou 'n mens egter in gedagte dat die vraag waarom dit gaan die afdwing-baarheid al dan nie van die beperkende bepaling is en, verder, dat oorwegings van die openbare belang bepaal of so 'n beperking afdwingbaar behoort te wees, dan is dit m.i. logies en realisties om die houding in te neem dat indien die afdwing van enige gedeelte van 'n beperking op die relevante tydstip vir die gemeenskap skadelik sou wees, die hof by magte moet wees om te beveel dat daardie gedeelte nie afgedwing kan word nie. Hierdie gedagte dat die hof nie daartoe beperk moet wees om te kan se dat 'n beperking in sy geheel óf afdwingbaar of onafdwingbaar is nie, maar dat hy ook by magte moet wees om in 'n gepaste gevai,

63(b)

in die lig van die vereistes van die openbare belang,

kan te/sê dat 'n beperking slegs ten dele afdwingbaar of

onafdwingbaar is, is reeds in sekere onlangse beslissings
uitgespreek, en ek stem daarmee saam. Kyk die opmerkinge
van Botha, R., in National Chemsearch (S.A.) v. Borrowman
and Another, supra, op bl. 1114F-1115D, en van Van den
Heever, R., in Drewtons (Pty) Ltd v. Carlie, supra,

op bl. 312 C-D en 3B-F.

Daar is namens die respondent betoog dat
die reg wat ons howe tot nog toe met betrekking tot
ooreenkomste wat 'n beperking op 'n party se handelsvryheid
plaas, toegepas het, onveranderd gelaat moet word, al sou

dié/
64 dié reg ook Engelse reg wees wat nie in ooreenstemming met die beginsels van ons reg is nie. Die betoog lui dat daar moontlik talle ooreenkomste aangegaan is in die geloof dat die reg, soos tot nog toe toegepas, gevestigde reg is en dat baie persone dalk skade kan ly indien daardie reg nou verander sou word. Ek kan nie met hierdie betoog saamstem nie. Wanneer iemand 'n ooreen— koms aangaan waarin hy toestem dat sekere verpligtinge op hom gelê word, kan normaalweg verwag word dat hy ernstig bedoel om daardie verpligtinge na te kom, en ek is nie bereid om te aanvaar dat daar dalk baie persone is wat sulke verpligtinge op hulle geneem het in die geloof dat hulle daarvan bevry sal word omdat hul.le

teenparty/
65 teenparty nie sal kan bewys dat die ooreenkoms inter partes redelik is nie. Die benadering dat 'n persoon wat 'n ooreenkoms wat hy aangegaan het, wil aanveg, die las moet dra om te bewys dat die ooreenkoms teen die openbare belang is, is m,i. nie 'n nuwigheid wat nie toegelaat moet word nie. In hierdie verband wys ek ook daarop dat (soos reeds hierbo aangedui) hoewel die Engelse reg bepaal dat die persoon wat hom op 'n ooreenkoms beroep, moet bewys dat die oor-eenkoms redelik teenoor die ander party is, dit terselfdertyd bepaal dat die persoon wat beweer dat 'n ooreenkoms onafdwingbaar is omdat dit teen die

openbare/

66 openbare belang is, die las dra om te bewys dat dit inderdaad teen die openbare belang is. Ek wys verder daarop dat die benadering tot die reg op die onder-hawige gebied wat ek voorstaan, nie meebring dat oor-wegings van die redelikheid of onredelikheid van
beperkende bepalings in 'n ooreenkoms nie langer relevant is nie. Met betrekking tot die mening dat die vraag van die afdwingbaarheid van 'n beperking beoordeel moet word in die lig van die omstandighede wat daar heers wanneer die hof gevra word om die beperking af te dwing, kan dit nie as 'n feit aanvaar word dat dié benadering 'n swaarder las op die persoon wat die afdwing van die ooreenkoms

teenstaan/
67 teenstaan, sal plaas as wanneer daar net op die omstandig-hede wat by die aangaan van die ooreenkoms geheers het, gelek sou word nie. Dit sal van die feite van die betrokke geval afhang of dit so sal wees. Die feite sou denkbaar sodanig kon wees dat die gemelde benadering tot die voordeel van die persoon wat die afdwing van die ooreenkoms teenstaan, sal wees. Verder wys ek daarop dat my sienswyse oor die moment wanneer die afdwingbaar-heid van 'n beperking beoordeel moet word nie heeltemal nuut is nie. Soos reeds aangedui is, het 'n volle reg-bank van die Transvaalse Provinsiale Afdeling reeds In 1979 in die National Chemsearch-saak, supra, per Botha, R., beslis dat die vraag van die afdwingbaarheid van 'n ooreenkoms beoordeel moet word in die lig van die
68 omstandighede wat daar heers wanneer die hof gevra word om 'n beslissing te gee. In die Drewtons-saak, supra, het Van den Heever, R., in 1981 ook so in die Kaapse Afdeling beslis. (Die ander twee regters wat in die saak gesit het, het hulle nie oor die aangeleentheid uitgespreek nie.)
Voordat ek tot die bespreking van die getuienis wat in die saak afgelê is, oorgaan, is dit miskien gewens om die belangrikste punte in die bespreking van die regsposisie hierbo kortliks saam te vat:

(1) In ons gemene reg is daar niks te vind

wat verklaar dat 'n bepaling in 'n ooreenkoms wat 'n

party/
68(a) party se handelsvryheid inkort, ongeldig of onafdwing-baar is nie.

(2)Die benadering wat in talle Suid-Afrikaanse beslissings gevolg is dat 'n bepaling in 'n ooreenkoms wat 'n beperking op die handelsvryheid van 'n party plaas, prima facie ongeldig of onafdwingbaar is, is 'n benadering wat uit die Engelse reg afkomstig is.
(3)Die Engelse reg hou in dat elke inkorting van 'n party se handelsvryheid prima facie onafdwingbaar is as synde teen die openbare belang, en dat 'n party wat so 'n bepaling wil afdwing, die las dra om te be-wys dat die bepaling inter partes redelik is. Wat die kwessie van bewyslas betref, geld die verdere

reël dat die party wat beweer dat 'n beperkende bepalng

teen/
68(b) teen die openbare belang is, moet bewys dat dit so is.

(4)Dit is 'n beginsel van ons reg dat oor-eenkomste wat teen die openbare belang is, nie afge-dwing kan word nie, en 'n mens sou dus kon sê dat 'n ooreenkoms wat iemand se handelsvryheid inkort teen die openbare belang, en dus onafdwingbaar, is indien die omstandighede van die betrokke geval sodanig is dat die hof van oordeel is dat die afdwing van die ooreenkoms die openbare belang sou skaad.
(5)Dit is in die openbare belang dat oor-eenkomste wat vryelik aangegaan is, nagekom moet word. Dit is egter ook, in die algemeen gesê, in

die openbare belang dat iedereen hom vir sover moontlik

vryelik/.......
68(c)
vryelik in die handels- en beroepswêreld moet kan
laat geld. Dit kan aanvaar word
dat 'n bepérking van 'n persoon se handelsvry-heid wat onredellk is, waarskynlik ook die openbare belang sou skaad indien die betrokke persoon daaraan | gebonde gehou sou word

(6)Die vraag of 'n beperkende bepaling af-dwingbaar is, moet in ons reg beoordeel word in die lig van die vraag of die afdwing daarvan die openbare belang sou skaad.
(7)Aanvaarding van die sienswyse in (6) hierbo genoem, bring sekere gevolge mee, o.a. dat

wanneer/.,......
68(d) wanneer iemand beweer dat hy nie gebonde is aan 'n beperkende bepaling waartoe hy in 'n ooreenkoms toege-stem het nie -

(a)hy die las dra om te bewys dat die afdwing van die bepaling teen die openbare belang sal wees;
(b)die hof moet let op die omstandighede wat geld op die tydstip waarop hy gevra word om die beperking af te dwing; en
(c)die hof nie daartoe beperk is om te be-vind dat 'n beperkende bepaling in sy geheel afdwingbaar of onafdwingbaar is nie, maar ook by magte is om te beslis dat 'n ge-

deelte/

68(e) deelte van so 'n bepaling afdwingbaar of onafdwingbaar is.
Ek let vervolgens op die getuienis wat daar in die saak afgelê is. Die appellant, wat die eerste getuienis voor die hof afgelê het, het net twee getuies opgeroep, nl. mnr j. Barclay, 'n streeksbestuurder van die appellant in die gebied waar die respondent as verkoops-man opgetree het, en mnr J.P. Gower, die appellant se | besturende direkteur. Die respondent het self ge-tuig, en daarby het elf ander persone vir hom getuig

Barclay/
69 Barclay het getuig oor die artikels wat deur die appellant se verkoopsmanne verkoop word; die op-leiding in die verkoopkuns wat aan die respondent gegee is toe hy hom by die appellant aangesluit het; die leiding in verband met allerlei aangeleenthede wat oor 'n tydperk van etlike maande daarna aan die respondent gegee is om hom met die werwing van klante te help; inligtingstukke wat aan die respondent gegee is om hom in staat te stel om aan klante inligting oor die hoe-danighede en gebruik van die appellant se produkte te gee; en boeke wat aan die respondent gegee is waarin hy be—

sonderhede moes aanteken van alle bestellings wat hy

ontvang het en van alle persone wat hy in die loop van sy

werwingswerk/
70 werwingswerk besoek het. Dit was gemene saak tussen die partye dat die respondent 'n bedrewe en ervare sweiser was, maar dat hy geen ondervinding as verkoopsman gehad het toe hy hom by die appellant aangesluit het nie. Volgens Barclay het dit heelwat tyd geneem voordat die respondent in die verkoopkuns bedrewe geraak het, maar, het hy getuig, die respondent was naderhand so 'n goeie verkoopsman dat die appellant dit as 'n verlies ge-voel het toe hy in Januarie 1979 by die appellant weg is en verkoopsman gaan word het by 'n maatskappy wat 'n mede-dinger van die appellant was, nl. Welding Advisory Services (Pty) Ltd. (Daar is in die getuienis na hierdie maatskappy as "WASP" verwys, en ek sal dit ook so noem.)

Barclay/
71 Barclay het getuig dat die appellant se verkoopsmanne vir hom 'n belangrike bate is. "We regard them", het hy gesê, "as very valuable assets to the Company. It is the only way to get money." Dit is 'n duur proses, het hy gesê, om 'n verkoopsman op te lei, | en wanneer 'n verkoopsman wat in 'n sekere gebied bekend geword het, weggaan, veroorsaak dit heelwat onkoste voordat 'n ander persoon opgelei en in sy plek aangestel kan word. Dit bring ook heelwat ontwrigting mee, het hy gesê, veral wanneer 'n verkoopsman wat by die appellant

weggaan daarna 'n verkoopsman by 'n mededinger van die

en appellant word/in dieselfde gebied werksaam bly waarin hy

vir die appellant as verkoopsman opgetree het. Barclay

het/

72

het in hierdie verband ook o.m. gesê dat die appellant
heelwat klante verloor het toe die respondent by hom
weg is en dat die appellant heelwat moeite ondervind het
om hierdie klante terug te wen. In kruisondervraging
op hierdie punt het hy gesê dat hy nie die name van
hierdie klante kon noem nie, "as I am not in charge of

that area."

Aan die einde van sy hoofgetuienis is aan
Barclay 'n vraag gestel oor die nodigheid vir 'n beperkende
bepaling soos dié wat in die ooreenkoms tussen die

appellant en respondent voorkom. Die vraag, en die

getuie se antwoord daarop, lui soos volg:

"Now, Mr. Barclay, as one of the senior people in the defendant company responsible for sales activities, can you express a view as to the need for having a restraint

clause/

73
clause to protect the interests of the company? Are you able to say what would happen if there weren't such a restraint

clause in the employment contract?

My Lord, if there weren't any restraint clause we would have had more people doing this. This would be - well we consider this industrial espionage. We train them, we give them areas, we supply customer history records, and then they simply move over into any sphere, or any field to any opposition, and virtually move the customer's with them . We would go bankrupt in a very very short time if we did not have this restraint clause."

Hierdie bewerings van Barclay is nie in kruisondervraging
aangeval nie. Hy is geen vrae daaroor gevra nie.

Die kruisondervraging van Barclay was in hoof-

saak daarop toegespits om aan hom te stel wat die res-

pondent se saak oor sekere punte was en wat sy advokaat

sou betoog, veral (a) dat die opleiding en algemene voor-

ligting/
74 ligting wat die respondent van beamptes van die appellant ontvang het nie van veel praktiese waarde was nie en dat die respondent se sukses as verkoopsman hoofsaaklik te danke was aan sy eie persoonlikheid en aan sy vermoë as bedrewe sweiser om die gebruik van die apparaat wat hy verkoop, prakties te demonstreer; en (b) dat die appellant teen die einde van 1976 nie sy verkoops-manne van al die nodige produkte kon voorsien het om hulle bestellings uit te voer nie; dat dit, tesame met die feit dat die appellant se produkte duurder as dié van sy mededingers was, meegebring het dat die respondent se kommissietjek in Desember 1976 en Januarie 1977 so gekrimp het dat hy nie meer 'n bestaan kon maak nie en dat hy as gevolg daarvan by die appellant weg is om verkoops-

man/
75 man by WASP te gaan word. (Dit is duidelik dat hierdie aangeleenthede nie verband hou met die inhoud van die ooreenkoms tussen die partye nie, maar met omstandighede wat ná die aangaan van die ooreenkóms ontstaan of be-staan het.) Wat (a) betref, is dit ook aan Barclay gestel dat alle "goodwill" wat die respondent opgebou het, "goodwill" was "which he built up in his own way, and that is what he took away with him when he left your employment." Barclay se antwoord op hierdie en ander dergelike stellings was dat toe die respondent by die appellant weg is, hy "the knowledge of where to apply these products, how to apply these products, how

to demonstrate these products and what best use

each type of rod could be put to" met hom saamgeneem het.

Hy/

76 Hy het ook gesê dat die respondent in "various sales techniques" onderrig is. Wat (b) betref, was dit ge-mene saak tussen die partye dat die appellant, wat nage-noeg al sy produkte van die buiteland af invoer, weens 'n beperking wat destyds op invoer uit die buiteland geplaas is, teen die einde van 1976 sekere probleme met die invoer van produkte ondervind het. Wat die kwessie van die pryse van die appellant se produkte betref, het Barclay getuig dat dit die appellant se benadering is dat "price becomes secondary when a customer is accustomed to using a product....", en, verder, dat in die 8 jaar wat hy by die appellant was, die appellant steeds gegroei het, "so prices have no reflection on this." Barclay het

toegegee/

77

toegegee dat daar moontlik 30 maatskappye in die Vaal Driehoek en omliggende gebiede was wat produkte soortge-lyk aan dié van die appellant voorsien het.
Gower het getuig dat die appellant in 102 lande van die wêreld sake doen, dat dit oral van die-selfde verkoopstegnieke gebruik maak, en dat dit die grootste verskaffer van "maintenance welding consumables" in die suidelike halfrond is. Die getuie het, net soos Barclay, die belangrikheid van verkoopsmanne vir die appellant beklemtoon, en volgens hom is die "hiring, training and retaining of sales agents" 'n belangrike saak. Sonder "sales agents", het hy getuig, "we would not have an organisation at all." Gower het ook, net soos Barclay, getuig dat 'n groot bedrag in die op-
78 leiding van 'n verkoopsman belê word, en sy mening is dat dit derhalwe wenslik is "that the Company's investment be protected by some form of restraint." Geen vrae is oor hierdie mening in kruisondervraging aan Gower gestel nie.
Gower het, met verwysing na dokumente wat deur die respondent blootgelê is, aangetoon dat die respondent met heelwat meer as 100 maatskappye en ander klante sake gedoen het terwyl hy verkoopsman by die appellant was, en dat hy ook met baie van hierdie maat-skappye en ander klante sake gedoen het nadat hy by WASP verkoopsman geword het. Dit blyk onder meer uit hierdie dokumente dat die respondent tussen Februarie 1977 en Januarie 1979 (d.w.s. die twee jaar wat hy by
79 WASP verkoopsman was nadab hy by die appellant weg is) van vier groot klante van die appellant bestellings ter waarde van sowat R123 000 verkry het. Wat al hierdie getuienis betref, moet egter bygevoeg word dat dit blyk dat baie van die klante van die appellant na wie Gower verwys het - o.a. die vier van wie die bogemelde groot bestellings verkry is - ook klante van WASP was vóórdat die respondent verkoopsman by WASP geword het, en dat Gower nie die name kon noem van klante wat by die appellant weg is nadat dïe respondent by WASP verkoopsman geword het nie. Die getuie was nietemin van mening dat, aangesien die respondent heelwat "goodwill" in sy gebied opgebou het, dit waarskynlik was dat die appellant klante verloor het toe die respondent by die appellant weg is en in dieselfde gebied verkoopsman by

80

WASP geword het. Dit is aan die getuie gestel (net soos dit aan Barclay gestel is) dat al die "goodwill" wat deur die respondent opgebou is, die resultaat van sy "own efforts" was. Gower se antwoord hierop was : "These efforts, my Lord, were made possible because of the training given by our company and specifically by Mr Barclay."
Die respondent het sy getuienis afgelê nadat al sy getuies getuig het. Hy het getuig, kort gestel, dat die appellant teen die einde van 1976 'n te-kort aan sekere produkte ondervind het en dat sy ge-volglike onvermoë om al die bestellings van sy verkoops-manne uit te voer, tesame met die feit dat die appellant

se/
81 se produkte so duur was, meegebring het dat sy (die respondent se) kommissietjek irt Desember 1976 tot sowat R200 en in Januarie 1977 tot sowat R260 gedaal het nadat dit tevore sowat Rl 000 of Rl 100 per maand was. Hy is gevolglik by die appellant weg. In antwoord op die vraag van sy advokaat waarom hy na WASP toe oorgegaan het, het hy gesê: "Daar is vir my dieselfde area geoffer wat ek in werk, ek het - op 'n pensioen-het hulle vir my gesê ek kom op 'n pensioen, 'n siekefonds." Hy het pas by WASP begin toe hy deur die appellant gewaarsku is dat hy in stryd met sy ooreenkoms met die appellant optree. Hy het egter besluit om hom nie by die oor-eenkoms te hou nie, want, het hy in kruisverhoor gesê,

"wie/
82 "wie sal dan vir my vrou en kinders sorg." Die respon-dent het verder getuig dat hy geen geheime inllgting van die appellant af na WASP toe geneem het nie; dat die appellant hom, wat die verkoopkuns betref, "niks wat waardevol is" geleer het nie, en dat hy geen klante van die appellant af weggeneem het nie. Die respondent wou in kruisverhoor nie eintlik reguit antwoord op die vraag of dit hom bevoordeel het dat hy as verkoopsman van WA5P in dieselfde area aaangestel is waarin hy as verkoopsman van die appellant opgetree het en baie klante gehad het nie. Sy getuienis op hierdie punt kom daarop neer dat dit hom in 'n sekere mate bevoordeel

het/
83 het, maar nie veel nie, omdat baie van sy vroeëre klante hom gewantrou het en gevra het hoe hy WASP se produkte kon aanprys as hy vroeër die appellant se produkte as die beste aan hulle voorgehou het.
Ek let vervolgens op die getuienis van die getuies wat ten behoewe van die respondent getuighet.
Mnr. C Davidson,'n voormalige streekbestuurder en verkoopsman van die appellant, se hoofgetuienis was, kort gestel, dat die respondent (vir wie hy geken het toe hy verkoopsman by die appellant was) sy eie ver-koopsmetodes gevolg het; dat daar niks unieks was in die opleiding wat die appellant sy verkoopsmanne gegee het

nie/

84

nie; dat daar niks unieks in die appellant se produkte of in sy verkoopstegnieke was nie; dat daar 30 of meer maatskappye in die Vaal Driehoek, insluitende die Witwatersrand en Pretoria, was wat produkte soos dié van die appellant verkoop het en dat hulle produkte goedkoper as dié van die appellant was; en dat wanneer 'n verkoopsman by die appellant weggaan, hy geen besondere kennis met hom saamneem en oor geen geheime inligting beskik nie. Die getuie het getuig dat hy by die appellant weg is vanwee die tekort aan produkte wat die appellant aan die einde van 1976 ondervind het, en dat hy toe verkoopsman by WASP geword het. Hy het 'n maand by WASP gebly.

Davidson/
85 & 86 Davidson het ook gesê dat hy die beperking wat sy ooreenkoms met die appellant op hom geplaas het (dieselfde beperking as in die geval van die respondent) as onredelik beskou het. Dit blyk dat hy dit om per-soonlike redes so beskou het: hy het 'n huis in die Johannesburgse gebied gekoop en dit sou hom nadelig getref het as hy moes weggetrek het om elders te gaan woon. In herverhoor het hy, in antwoord op 'n leidende vraag, gesê dat dit immorele optrede van die kant van die appellant was om sy ooreenkoms met sy voormalige ver-koopsmanne af te dwing nadak hy hulle nie van voidoende produkte voorsien het om 'n behoorlike beskaan te konrmaak

nie/

87

nie.
In kruisondervraging het Davidson gesê dat die appellant se verkoopsmetodes effektief was om sy eie produkte te verkoop, maar nie noodwendig om die produkte van ander te verkoop nie. Hy het toegegee dat hy waarde-volle ondervinding by die appellant opgedoen het, ook wat verkoopstegniek betref, en dat dit hom gehelp het om 'n aanstelling te kry by die maatskappy vir wie hy ten tyde van die verhoor gewerk het. Dit het hom gehelp, het hy gesê, "in that I was presumed to be a person who would be able to sell effectively in that area."

Die respondent se tweede getuie, Mnr N. Derman, het in 1974 as verkoopsman by die appellant

begin/
88 begin werk, en nadat die respondent in Januarie 1977 by

die appellant weg is, het hy vir 'n tyd lank as verkoops-
man opgetree in die gebied waarin die respondent ver-
koopsman was. Volgens sy getuienis het hy - skynbaar

ult die staanspoor - goeie sake in die gebied gedoen.

Hy is opgevolg deur ene Miljo, wat deur hom opgelei is,

en ook Miljo het (volgens die getuie) 'n goeie bestaan

gemaak. Volgens Derman het hy geen verkoopsweerstand

ondervind omdat die respondent nie langer die appellant

se verkoopsman in die gebied was nie. Die getuie het

ook oor ander aangeleenthede getuig, soos bv. die prys

van die appellant se produkte en die tekort aan produkte

wat teen die einde van 1976 ontstaan het. Dit is nie

nodig om meer daaroor te sê nie. Derman het ook soos

sommige/
89 sommige van die ander van respondent se getuies, gesê" dat appellant se verkoopsmetodes effektief was om die respondent se produkte te verkoop, maar dat dit nie noodwendig in die geval van ander se produkte effektief sou wees nie. In kruisondervraging het hy o.m. gesê dat, anders as wat sekere ander verkoopsmanne ondervind het, die hoë pryse van die appellant se produkte hom nie in sy verkope gestrem het nie.

Mnr H.E. Nel, 'n sweiser by "Veldmaster", het getuig oor 'n insident in Oktober 1976 waarby die respondent betrokke was. Oit is nie van belang nie en geen besonderhede hoef daaroor gegee te word nie. Hy is nie gekruisvra nie.

Mnr/
90 Mnr M. Louw, 'n dienstevoorman by "Veldmaster", het getuig dat prys 'n belangrike rol by die koop van elek-trodes speel. Hy is nie gekruisvra nie.
Mnr A. Parker was 'n verkoopsman by die appellant en het in Julie 1978 na WASP gegaan, waar hy ook verkoopsman was. Volgens sy hoofgetuienis beoor-deel, is Parker as getuie opgeroep bloot om verskeie punte van kritiek op die appellant uit te spreek, o.m. met betrekking tot die hoë pryse van die appellant se produkte, die kwaliteit van die produkte, die tekort aan produkte wat daar ontstaan het, en die ná-sorgdiens wat deur die appellant verskaf is. Dit is nie nodig om na die besonderhede van die kritiek te verwys nie.

Die/

91

Die getuie het die appellant se verkoopsmetodes as

"gimmickry" bestempel. Dit is in kruisverhoor aan Parker

wat gestel dat waar 'n verkoopsman wat oor 'n tydperk van 'n jaar of

agtien maande in 'n sekere gebied as die verkoopsman van 'n maatskappy se produkte bekend geword het na 'n mededingende maatskappy in dieselfde gebied oorgaan, hy makliker verkope met betrekking tot dieselfde soort produkte sal kan beklink as iemand wat nuut as verkoops-man by die eersgenoemde maatskappy begin. Sy antwoord was: "Yes, to a degree that would be true."

Die getuie D. Botha was ten tyde van die verhoor 'n verkoopsman by WASP in dieselfde area waar hy voorheen 'n verkoopsman van die appellant was. Sy hoof-getuienis was daarop gerig om te sê dat die appellant

se/

92

se pryse hoog was, dat die appellant minder produkke
aanhou as WASP, dat die appellant se rekeninge-stelsel

swak is, en dat die appellant se verkoopstegnieke maar
net "little stories" is. In kruisverhoor het hy gesê
dat hy verwag het dat hy by WASP uit die staanspoor goeie

sake sou doen met mense wat sy klante was toe hy nog by

die appellant was, maar dat hy gevind het dat hy in 'n
mate aan geloofwaardigheid ingeboet het omdat hy eers

die een maatskappy se produkte aangeprys het en daarna

die ander s'n. Dus, het hy getuig, "many of the

customers I had as Magna customers, I still

even haven't got back today as WASP customers" - 'n bewering

wat skyn in te hou dat hy wel sommige van die appellant

se klante oorreed het om klante van WASP te word.

Mnr/

93

Mnr F.C. Platt is die besturende direkteur van WASP. In sy hoofgetuienis het hy o.m. gesê dat pryse 'n groot rol by kopers speel en dat daar 35 of selfs meer maatskappye is wat dieselfde soort produkte as die appellant en WASP verkoop. Hy het verder getuig dat WASP dit nog nooit nodig geag het om 'n "restraint clause" in sy ooreenkoms met sy verkoopsmanne op te neem nie. WASP vind dit onnodig, het hy gesê, omdat die mark groot is, en buitendien meen WASP dat dit nie 'n goeie beleid is om verkoopsmanne te beperk nie: "The way to retain customers", het hy as sy mening gegee, "is to retain the agents, not to stop them selling after they have left, but to retain them so they continue to sell for you." Maar, het hy in hierdie

verhand/
94 verband verder in kruisverhoor gese, "if Magna wishes to keep a restraint clause in their contract, that is their right, and they are quite entitled to do that." Dit blyk uit Platt se getuienis dat WASP wel 'n "restraint clause" het in ooreenkomste wat hy met sy direkteure aangaan.
'n Aansienlike deel van Platt se getuienis is gewy aan 'n bespreking van 'n suggestie dat WASR met die respondent saamgespan het om die appellant se teeneis te bestry en dat WASP die respondent se koste in ver-band met die saak betaal. Ek verwys nie verder na hierdie aangeleentheid nie,behalwe om te sê dat dit 'n rol

gespeel/
95 gespeel het by die verhoorregter se beslissing om prokureur-en-kliënt-koste teen die appellant toe te ken.
Mnr A.R. Memel het omtrent vier jaar by die appellant gewerk en het sy diens in Mei 1977 verlaat. Hy het getuig oor die tekort wat die appellant aan sekere produkte ondervind het in die tyd toe die res-pondent by die appellant weg is. Hy is nie gekruisvra nie.

Mnr P. Lockhart-Ross was 'n verkoopsman by die appellant net nadat die respondent daar gekom het, en hy was verkoopsman by WASP toe die respondent in Januarie 1977 daar gekom het. Hy het getuig dat die

appellant/
96 appellant se produkte duur was, dat die appellant se verkoopsmetodes "gimmick selling" was, en dat die respon-dent se sukses as verkoopsman toe te skrywe was aan sy vermoë om praktiese demonstrasies te gee van die ge-bruik van die apparaat wat hy wou verkoop.
Mnr E.L. Marais, 'n prokureur, en Mev. A.M. Ellis, die eggenote van die respondent, se getuienis was beperk tot die punt dat die respondent self vir die koste van die saak teen die appellant betaal het.

Ek vind niks in die ooreenkoms tussen die partye of in die getuienis wat 'n bevinding sou kon regverdig dat die beperking wat die respondent opge-lê is, strydig met die openbare belang is nie. In sy uitspraak in die hof a quo sê die geleerde regter
97 dat hy tot die gevolgtrekking gekom het dat "the restraint agreement was unreasonable as between the parties and contrary to the public interest." Daar word nie gronde vir die bevinding dat die beperking teen die openbare belang is in die uitspraak aange-gee nie, behalwe as dit te vind is in die verhoorhof se siening dat die beperking onredelik teenoor die respondent was. In die betoogpunte wat vir die doel van die appèl opgestel is deur die advokate wat die respondent in die hof a quo verteenwoordig het (hulle het nie in hierdie hof verskyn nie), word daar gesê dat die beperking teen die openbare belang

is/.
98 is omdat dit meebring dat die publiek die geleentheid ontneem word om met die respondent sake te doen. Ek kan, in die lig van die feite van die saak, in die feit dat die publiek vir 'n beperkte tyd in 'n beperkte area die geleentheid ontneem word om 'n sekere soort apparaat (wat, volgens die getuienis, vryelik beskikbaar is) van 'n enkele verkoopsman soos die respondent te koop, geen sodanige benadeling van die publiek sien wat die bevinding kan regverdig dat die afdwing van die beperking teen die openbare belang is nie.

Wat die kwessie van die onredelikheid van

die/
99 die ooreenkoms teenoor die respondent betref, kan ek ook nie saamstem met die gevolgtrekking waartoe die hof a quo gekom het nie. Die geleerde verhoor-regter het die saak beslis op die grondslag dat die appellant nie bewys het dat die beperking redelik was nie, maar ek meen dat selfs indien 'n mens hierdie benadering sou volg - 'n benadering wat, soos hierbo gesê, na my mening verkeerd is - die bevinding van die hof nogtans nie korrek was nie. Die hof was die mening toegedaan dat die appellant se doel nie was om hom op 'n redelike wyse te beskerm nie, maar

dat/
100 dat dit bloot gepoog het "to exclude competition", en dat die beperking niks anders was nie as 'n "restraint against mere competition per se, which of course is not enforceable Ek kan met hierdie siening nie saamstem nie. Sowel Barclay as Gower het getuig oor die belangrikheid van verkoopsmanne vir die appellant en die nodigheid vir 'n beperkende bepaling. Hierdie getuienis is geensins in kruisverhoor betwis nie, en ook die verhoorhof het geen vrae aan hulle oor hierdie getuienis gestel nie. Daar is ook nooit aan hulle gesuggereer dat die appellant 'n oogmerk gehad het soos deur die verhoorhof bevind is nie, en dit blyk nie waarop daardie bevinding gegrond is nie. Die verhoorhof het ook geen oorweging ge-skenk aan die erkenning van die respondent in klousule

6(a)/
101 6(a) van die ooreenkoms (hlerbo aangehaal) oor die noodsaaklikheid vir die beperking nie. Ek wil geensins te kenne gee dat hierdie erkenning van deurslaggewende belang in hierdie verband is nie, maar dit is darem ook nie sonder betekenis nie, en die respondent kan in die aangesig daarvan beswaarlik beweer dat die appellant se doel bloot was om mededinglng uit te skakel. Hier kan kortliks bygevoeg word dat (soos hierbo aangedui is) een van die respondent se getuies gesê het dat hy die be-perking as onredelik beskou het, maar dat dit blyk dak die redes vir sy mening van bloot persoonlike aard was.

Die respondent het blykbaar teen Januarie 1977, toe hy by die appellant weg is, 'n suksesvolle be-sigheidsverhouding met baie klante opgebou ('n "customer

connection/
102 connection", soos die appellant se advokaat dit genoem het), en toe hy direk ná sy bedanking by die appellant by WASP verkoopsman geword het in dieselfde gebied waar-in hy vir die appellant verkoopsman was, was dit na my mening vir die appellant redelik om die beperking af te dwing. Hier kan bygevoeg word dat daar nooit in die kruisverhoor van Barclay of Gower gesuggereer is dat die tydperk van die beperking of die gebied waarin dit sou geld, onbillik of onregverdig was nie.

Die verhoorhof het dit as uiters onredelik beskou dat die appellant besluit het om die beperking af te dwing nadat die respondent by die appellant weg is omdat die appellant 'n tekort aan produkte ondervind

het/
103 het, soos hierbo genoem. Hierdie siening van die saak is nie geregverdig nie, want al was die appellant nie in staat om die respondent van genoegsame produkte te voor-sien om te verkoop nie, was dit nog geen regverdiging vir die respóndenk om, in stryd met sy ooreenkoms met die appellant, vir 'n mededinger van die appellant ver-koopsman te word in dieselfde gebied waar hy vir die appellant verkoopsman was nie. In die appellant se gemelde betoogpunte word gesê dat die appellant kontrak-breuk gepleeg het toe hy die respondent nie van voldoende produkte vir die doel van verkoop kon voorsien nie en dat die respondent gevolglik ook van sy verpligtinge onder die ooreenkoms bevry is. Die respondent het niks van

hierdie/

104

hierdie aard gepleit nie, en daar steek in ieder geval ook niks in die betoog nie. Die appellant het nie kontrakbreuk gepleeg nie. Hier kan kortliks bygevoeg word dat daar nie getuienis was dat die tekort aan produkte nie bloot tydelik was nie, en ook geen getuienis oor hoe lank daar verwag is dat die tekort sou duur nie. Volgens die getuienis van Derman, kan hier gesê word, kon die tekort nie lank geduur het nie.

Die verhoorhof het die ooreenkoms om 'n verdere rede as onredelik beskou, nl. omdat dit bepaal dat die respondent die appellant R250 per week skadevergoe-ding moet betaal vir solank die respondent die ooreenkoms verbreek. Dit is 'n verkeerde siening van die saak. Die kwessie van die betaling van skadevergoeding kom alleen ter sprake indien bevind word dat die beperking

105

regtens afdwingbaar is. Die bepaling dat skadevergoeding

betaalbaar is as die ooreenkoms verbreek word, kan nie

gebruik word om te sê dat die ooreenkoms onafdwingbaar

is nie.

Ek kom nou by die vraag van die appellant se

eis om die betallng van skadevergoeding, soos in sy

teeneis uiteengesit.

Die eis is gegrond op klousule 6(d) van die

ooreenkoms tussen die partye, en dit is gemene saak dat

die klousule voorsiening maak vir die betaling van 'n

strafbedrag, soos bedoel in die Wet op Strafbedinge,

No. 15 van 1962, Art. 3 van hierdie wet lui soos volg:

"Indien dit by die verhoor van 'n eis om 'n strafbedrag vir die hof bjyk dat daardie bedrag buite verhouding is tot die nadeel deur die skuldeiser gely weens

die/
106

die doen of late ken opsigte waarvan die straf beding is, kan die hof die strafbedrag verminder in die mate wat hy onder die omstandighede billik ag: Met dien verstande dak die hof by die bepaling vun die omvang van bedoelde nadeel nie slegs die skuldeisér se ver-moensbelange in ag neem nie, mear ook enige ander regmatige belang wak deur die betrokke doen of late geraak word."

Met betrekking tot die vraag van die be-
wyslas wanneer daar beslis, moet word of 'n strafbedrag
buite verhouding is tot die nadeel wat 'n skuldeiser
gely het, soos in bg. art. 3 bedoel, het hierdie hof in

Smith v. Dester, 1977(4) S,A. 937 soos volg beslis

(per Klopper, Vnd A.R., op bl. 942 D-E):

"Na my mening blyk dit dat waar 'n hof met 'n strafbedrng tedoen kry, rus die bewyslas op die skuidenaar om te bewys dat die strafbedrag buite verhouding is

tot/

407

tot die nadeel wat die skuldeiser gely het en dat dit gevolglik verminder be-hoort te word en tot welke mate. In werklikheid is dit 'n vergunning wat die skuldenaar vir die hof vra, nl. dat die hof sy diskresie om die strafbedrag te verminder, in sy guns uitoefen omdat dit anders onregverdig Leenoor hom sou wees as dit nie gedoen word nie. Wanneer die skuldenaar prima facie be-wys geiewer het dat die strafbedrag,ver-minder behoort te word dan rus daar 'n weerleggingslas op die skuldeiser om die skuldenaar se prima facie saak te ontsenu, indien dit vir hom moontlik is."

Die respondent se pleit op die appellant
se eis is bloot 'n ontkenning van aanspreeklikheid, ge-
grond op die bewering in die pleit dat die beperking
wat in klousule 6(b) en (c) van die ooreenkoms op die
respondent gele is, ongeldig is. Die pleit, wat geen
verwysing na die Wet op Strafbedinge bevat nie, toon

geen/
108 geen blyke van 'n besef dat daar 'n béwyslas, soos hier-bo genoem, op die respondent rus indien bevind sou word dat die beperking afdwingbaar is nie, en dit swyg dan ook oor die vraag wat die hof met betrekking tot die betaling van die strafbedrag (of 'n gedeelte daarvan) moet beveel indien bevind sou word dak die beperking afdwingbaar is. Hierdie versuim om die kwessie van die betaling van die appellant se eis in sy pleit te behandel, het hom ook geopenbaar in die wyse waarop die respondent se saak in die hof a quo gevoer is. Daar is nl. geen poging aangewend om - bv. met verwysing na boeke of dokumente wat op die appellant se sakebedrywig-hede oor die relevante tydperk betrekking het - inligting

voor/

109

voor die hof te lê op grond waarvan die hof sou kon be— sluit of die strafbedrag verminder moet word nie. Al wat die respondent se advokate in hierdie verband gedoen het, was om vrae van 'n algemene aard aan Barclay en Gower in kruisverhoor te stel. Barclay is gevra of hy enige getuienis kon lewer oor hoe die "profit history" van die appellant in die jare 1975-1976 verge-lyk met dié in die jare daarna. Sy antwoord was dat "this is not in my sphere at all", en dat hy nie weet nie. Gower is ook gevra of hy kon getuig oor die appellant se "profit history" in 1975-1977. Sy antwoord was,dat hy dit nie kon onthou nie. Hy is Loe niks verder daar-

oor/

110

oor gevra nie. Toe hy gevra is of hy kon onthou wat
die appellant se "profit history" in die jare daarna was,
het Gower gesê: "The current year, yes, my Lord."
Hy is niks verder daaroor gevra nie. Later in sy
kruisverhoor is hy gevra:' "Can you point to any loss

suffered by your company as a result of Mr Ellis'

leaving you?", en sy antwoord was:

"My lord we did experience a loss inasmuch as that we experienced resistance from the customers which were serviced or looked after by Mr Eliis, as it is said that maintenance people buy with their hearts and not with their heads, and all our salesmen build up a Friendly rapport with their customers, which, should they leave, this rapport has tobe redeveloped, so the company obviously experiences a loss."

Daarop/.........

111

Daarop is dit aan Gower gestel dat "such goodwill ás Mr Ellis built up, was built up entirely by his own efforts." Gower se antwoord hierop (reeds hierbo ge-noem) was: "These efforts my Lord were made possible because of the training given by our Company and speci-fically by Mr Harclay." Die appellant, kan hier hy-gevoeg word, het van die standpunt uitgegaan dat die bewyslas op die respondent was om te toon dat die be— trokke bedrag nie betaalbaar was nie, en, het me getuie-nis voorgelê oor die omvang van skade wat inderdaad ge-ly is nie.

In die bogemelde antwoorde van Barclay en Gower op die vrae wat aan hulle gestel is, is niks te-

vind/..

112
vind wat 'n besluit dat die strafbedrag verminder moet word, sou kon regverdig nie. In die skrifteliké be-toogpunte van die respondent se advokate (hierbo ge-noem) word aangevoer daf daar getuienis deur Derman ge— Lewer is wat toon dat die appellant geen skade gely het nie. Hierdie getuienis van Derman was dat hy na die vertrek van die respondent op 'n deeltydse basis verkoopsman van die appellant geword het in die gebied waarin die respondent voor hom verkoopsman was, dat hy "quite successful" was, en dat hy geen besondere ver-koopsweerstand wat deur die vertrek van die respondent veroorsaak is, ondervind het nie. (Dit blyk dat Derman vir 'n tydperk van 4 of 6 weke op bg. wyse as

verkoopsman/

113
verkoopsman opgetree het, en dat hy daarna ene Miljo, opgelei het om sy plek in te neem. Mlljo het nie getuig nie). Hierdie getuienis van Derman, lui, die, betoog, is prima facie bewys dat die appellant gedurende die tydperk Januarie 1977 tot Januarie 1979 geen skade , gely het vanweë die feit dat die respondent verkoopsman hy WASP gaan word het nie. (In die alternatief word aangevoer dat indien bevind sou word dat die respondent sy ooreenkoms met die appellant verbreek het, hierdie hof "nominal damages" aan die appellant moet toeken, maar hom sy koste moet ontneem.) Die bogemelde stukkie getuienis van Derman bied na my mening geen goeie grond vir die vermindering van die strafbedrag nie. 'n Mens staan dus voor die posisie dat nie positief gese

114
kan word dat daar getuienis is wat die vermindering van die strafbedrag sou kon regverdig nie, maar dat jy terselfdertyd 'n gevoel het - die bekende feitelaat 'n mens nie bra toe om dil sterker as dit te stel nie— dat as die respondent ten tyde van die verhoor bewus sou gewees hmt van die bewyslas wat daar op hom gerus het, daar moontlik getuienis voorgelê sou kon gewees het wat sy saak in hierdie verband sou kon bevorder het. Dit is egter nie nodig om meer hieroor ke sê nie. Die appellant se advokaat het aan ons te kenne gegee dat, indien bevind sou word dak die beperking wat op die respondent geplaas is, afdwingbaar is, die appellant nie aandring op betaling van die volle bedrag wat hy

geëis/

113
geëis het nie, en dat 'n bevel wat die respondent gelas om die bedrag van R1 500 te betaal, die appellant te-vrede sou stel. Die advokaat het gesuggereer dat hierdie bedrag gesien kan word as werklike skade wat die appellant ge]y het vanweë die bogemelde transaksies ten bedrae van, sowat R123 000 wat die respondent ge-durende die tydperk Januarie 1977 tot Januarie 1979 met vier klante van die appellant aangegaan het. Ek meen nie dat die getuienis met betrekking tot die

gemelde transaksies 'n mens enigsins in staat stel om te

bevind dat enige spesifieke bedrag skade gely is nie,

maar dit doen nie af aan wat ek hierbo in verband met

die/

116

die vraag van die respondent se aanspreeklikheid vir

die ooreengekome strafbedrag gesê het nie. 'n Bevel wat,

soos deur die appellant se advokaat gesuggereer, die

respondent sou gelas om Rl 500 aan die appellant te betaal,
hou 'n tegemoetkoming van die kant van die appellant
teenoor die respondent in, en ek meen derhalwe dat so
'n bevel uitgereik moet word.

Uit hoofde van al die voorgaande word soos
volg beveel:

(1) Die appèl slaag met koste, insluitende die

koste van twee advokate.

(2) Die geheel van die bevel van die hof a quo

word/

117

word tersyde gestel en deur die volgende

bevel vervang, nl. :

"Die eiser word gelas om aan die verweerder Rl 500-00, met kostë, te betaal, insluitende die koste van twee advokate. Die bepa-lings van Hooggeregshofreël 69 is nie

van toepassing op die kostebevel nie."

P J RABIE

HOOFREGTER.

KOTZÉ AR.

JOUBERT, AR.
TRENGOVE, AR. Stem saam.

VAN HEERDEN, AR.